Dairy Business : दुग्ध व्यवासायातून ‘सोन्ना’च्या अर्थकारणाला गती

परभणी शहराच्या वाढत्या लोकसंख्येमुळे दुधाची मागणी (Milk Demand) वाढत आहे. त्यामुळे शहराच्या १० ते २० किलोमीटर परिघातील गावातील शेतकऱ्यांना दुग्ध व्यवसायाची (Dairy Business) संधी मिळाली आहे. परभणी शहरापासून १० किलोमीटरवर ब्राह्मणगाव-मांडाखळी- पाळोदी- मानवत या रस्त्यावर सोन्ना गाव आहे. मध्यम भारी जमीन व सिंचित (Irrigation) क्षेत्र चांगले आहे.

हंगामी पिके घेतली जातात. गावातील अत्यल्प, अल्पभूधारक, बहूभूधारक अशा सर्व शेतकऱ्यांच्या पिढ्या दुग्ध व्यवसायात आहेत. देशी, संकरित गायी, म्हशी आदी पशुधनाची संख्या अन्य गावांपेक्षा अधिक आहे. सन २०१७ मधील २० व्या पशुगणनेनुसार म्हशी ३०७, रेडे २, गायी १२६, बैल १६१, शेळ्या २३ अशी संख्या आहे. पाच वर्षात म्हशींची संख्या ३२५ ते ३५० पर्यंत पोहोचली आहे.

दृष्टिक्षेपात सोन्ना

लोकसंख्या- २००७

भौगोलिक क्षेत्र - ११२५.७७ हेक्टर, पेरणी योग्य क्षेत्र -१०९३ हेक्टर

एकूण शेतकरी संख्या - ८१५, अत्यल्प,अल्पभूधारक- ६०१

दुग्ध व्यवसायातील कुटुंबे -११०

दुग्धोत्पादनात वाढ

सन १९८० ते १९९० या काळात गावात स्थानिक म्हशी होत्या. त्या वेळी दुग्धोत्पादकांची संख्या १० ते २० होती. अलीकडील वर्षांत पीक उत्पादन व दरांची खात्री राहिलेली नाही. त्यामुळे ही जोखीम व भार कमी करण्यासाठी शेतकरी अधिक दूध देणाऱ्या मुऱ्हा, जाफराबादी आदी म्हशींच्या पालनाकडे वळले. त्यातून गावातील दुग्धोत्पादनात वाढ झाली.

जनावरे व गोठा व्यवस्थापन

-चारा बचतीसाठी अर्ध बंदिस्त गोठा पद्धतीवर शेतकऱ्यांचा कल.

-बहुतांश शेतकऱ्यांकडून रस्त्याच्या काठांवरील शेतांमध्ये गोठे बांधणी.

-सिमेंटची गच्ची, गव्हाणी बांधलेल्या दिसतात. त्यामुळे गोठ्याची स्वच्छता सोपी होते.

-तापमान योग्य राखण्यासाठी छताला पंखे.

-गोठ्याजवळ सिमेंटचे हौद बांधून पाण्याची व्यवस्था.

-काशिनाथ दंडवते यांनी सिमेंटच्या छताचा प्रशस्त गोठा उभारला.

-ज्वारी, मका यासोबत बरसीम, यशवंत गवत आदींसाठी क्षेत्र राखीव.

-दूधवाढीसाठी व्याल्यानंतर काही दिवस म्हशीला गुळयुक्त आहार. ज्वारीचा कडबा, सोयाबीन, पिकांचा भुस्सा (गुळी) यांचा वापर. विविध रोगांसाठी वेळेवर लसीकरण. पशुवैद्यकांकडून तपासण्या. निरोगी पशुधनामुळे दुग्ध उत्पादनात खंड पडत नाही.

अर्थकारणाला बळकटी

गावातून प्रतिदिन १५०० ते १८०० लिटर दूध पुरवठा परभणी शहरात नागरी वसाहती (रतीब), हॉटेल्स, खासगी डेअरी, मिठाई भांडार आदींना केला जातो. रतीबाच्या दुधाचे दर प्रतिलिटर ६० ते ७० रुपये तर हेच दर खासगी डेअरीसाठी ५० ते ५५ रुपये आहेत. घरटी प्रत्येकाकडे शेणखत उपलब्ध होते. त्यामुळे जमिनीची सुपीकता व पीक उत्पादकता वाढण्यास मदत झाली. रासायनिक खतांचा वापर कमी होऊन खर्चात बचत झाली.

अनेक शेतकरी घरची गरज भागल्यानंतर शेणखताची विक्री करतात. त्यातून अतिरिक्त उत्पन्न मिळते. याच व्यवसायाधारे शेतकऱ्यांचे कौटुंबिक व शेती अर्थकारण बळकट झाले. काहींनी पक्की घरे, गोठे बांधले. जमिनी खरेदी केल्या. म्हशींच्या संख्येत वाढ करून दुग्धोत्पादन वाढविले. बहुतांश शेतकरी मोटर सायकलवरुन दूध विक्रीसाठी नेतात. काही शेतकरी स्वतः सोबत अन्य शेतकऱ्यांकडून दूध खरेदी करून परभणीत पुरवठा करतात. त्यद्वारेही त्यांना दररोज अतिरिक्त उत्पन्न मिळते.

अवजारे बँक व फळबागा

नानाजी देशमुख कृषी संजीवनी प्रकल्प (पोकरा) अंतर्गत तत्कालीन व विद्यमान जिल्हा अधीक्षक कृषी अधिकारी अनुक्रमे संतोष आळसे, व्ही. डी. लोखंडे, तत्कालीन व विद्यमान तालुका कृषी अधिकारी अनुक्रमे प्रभाकर बनसावडे व नित्यानंद काळे, कृषी सहायक कृष्णा पाटील यांचे मार्गदर्शन. त्यातून यांत्रिकीकरणास चालना.

-‘आत्मा’ अंतर्गत जय मल्हार शेतकरी गटाची अवजार बँक. त्यात २६ आणि ५० एचपी क्षमतेचे ट्रॅक्टर, नांगर, रोटाव्हेटर, पेरणी यंत्र, पऱ्हाटी कुट्टी व मळणी यंत्र, सोयाबीनसाठी रिपर आदींचा समावेश. मागणीनुसार भाडेतत्त्वावर अवजारे देण्याची सोय ‘पोकरा’तून संत्रा, पेरू, सीताफळ आदींच्या लागवडीला चालना.