मत्स्यबीज निर्मितीचे तंत्र

महाराष्ट्रात मत्स्य तलाव (Fish Lake), शेत तलाव, बायोफ्लॉक (Bio-flack), पिंजरा संवर्धन (Cage Fishing) मोठ्या प्रमाणात तयार झाले आहेत. यासाठी मत्स्यबीजांची (Fish Seed) मागणी मोठ्या प्रमाणात वाढत आहे. राज्यात मत्स्य व्यवसाय (Fisheries) विभाग आणि खासगी मत्स्यबीज केंद्राकडून (Fish Seed Center) मत्स्यबीज तयार (Fish Seed Production) करण्यात येते. परंतु मत्स्यबीज केंद्राच्या क्षमतेपेक्षा मत्स्यबीजांची मागणी मोठ्या प्रमाणात आहे. यामुळे मत्स्यबीज निर्मितीमध्ये चांगला रोजगार तयार होणार आहे. तसेच परराज्यांतून मत्स्यबीज खरेदीमध्ये होणारी फसवणूक टाळणे शक्य आहे.

बायोफ्लॉक पद्धतीत मत्स्यबीज निर्मिती :

- या पद्धतीत संपूर्ण नियंत्रणात मत्स्यसंवर्धन केले जाते. सदर पद्धतीत वापरण्यात येणाऱ्या टाक्यात २ ते ३ महिन्यांच्या कालावधीकरिता मत्स्य जिरे संचयन करून आवश्यक खाद्य आणि पाणी व्यवस्थापन केल्यास चांगल्या प्रकारे मत्स्य बोटुकलीचे उत्पादन घेऊ शकतो.

- साधारण ४ मीटर व्यास व १.५ मीटर उंची असलेल्या टाकीत आपण एक लाख मत्स्य जिरे संचयनापासून ५,००० ते ८,००० हजार मत्स्य बोटुकली मिळविणे शक्य आहे.

पिंजरा पद्धतीत मत्स्यबीज निर्मिती :

- या पद्धतीत प्रकल्पधारकांकडून गिफट, मोनोसेक्स तिलापिया आणि पंगस मासे संवर्धन करता येते. या माशांचे मोठ्या आकाराचे बीज संचयन केले जाते.

- प्रकल्पाचे पिंजरे रिकामे राहत असल्यास सदर पिंजऱ्यात हापा बांधून भारतीय प्रमुख कार्प जातीचे मत्स्य जिरे संचयन करून आवश्यक खाद्य व्यवस्थापन केल्यास चांगल्या प्रकारे मत्स्य बोटुकली निर्मिती करता येऊ शकते.

- तयार मत्स्य बोटुकलीची मोठे तलाव/जलाशय ठेकेदार संस्था किंवा इतर तलावधारक यांना विक्री केल्यास आपल्या उत्पन्नात भर पडते.

- साधारण ६ × ४ × ४ मीटर आकार असलेल्या पिंजऱ्यात एक लाख मत्स्य जिरे संचयनापासून ५,००० ते ८,००० हजार मत्स्य बोटुकली मिळविणे शक्य आहे.

मत्स्य तलाव, शेत तलावात मत्स्यबीज निर्मितीचे (मत्स्य जिरे ते मत्स्य बोटुकली) अर्थकारण

(कालावधी २ ते ३ महिने)

अ.क्र---विवरण---रक्कम

I---खर्च

अ.---खेळते भांडवल

१.---तलावाची डागडुजी---१०,००० रुपये

२.---ब्लिचिंग पावडर (१० पी.पी.एम क्लोराईड)---५,००० रुपये

३.---सेंद्रिय व असेंद्रिय खते--- ५,००० रुपये

४.---२० लक्ष मत्स्य जिरे संचयन (शासकीय दरानुसार ५०० रु. प्रति लक्ष)---१०,००० रुपये

५.---पूरक खाद्य ---१२५००० रुपये

६.---कामगार---१०००० रुपये

७.---किरकोळ खर्च---१०००० रुपये

----- एकूण खर्च----१७५००० रुपये

II---उत्पन्न (२ लाख बोटुकली प्रति २ रुपये बोटुकली या दराने विक्री केल्यास (२० लक्ष मत्स्य जिरेपासून जिवंत राहण्याचा दर १० टक्के मत्स्य बोटुकली) ---४०,०००० रुपये

III---निव्वळ नफा (उत्पन्न - एकूण खर्च)---२,२५,००० रुपये

---------

टीप ः चौकटीतील आकडेवारी संदर्भासाठी आहे. बाजारपेठेतील दरानुसार या अर्थकारणात बदल होऊ शकतो.

भारतीय प्रमुख कार्प बीज ः

प्रकार --- आकार

मत्स्य जिरे --- ८ मिमी पर्यंत

मत्स्यबीजाची पूर्वावस्था ---- ९ ते २५ मिमी

मत्स्यबीज --- २६- ५० मिमी

सुधारित मत्स्यबीज --- ५१ ते १०० मिमी

मत्स्य बोटुकली ---- ११ मिमी पेक्षा जास्त.

१) वरील प्रमाणे मत्स्य बोटुकली उत्पादनातून एक एकर तलावाकरिता आवश्यक १०,००० ते १५,००० मत्स्य बोटुकली मत्स्यपालनाकरिता ठेवून तलावातील पाणीपातळी १.५ ते २ मीटर ठेवावी. पुढील ८ ते १० महिन्यांकरिता योग्य खाद्य व इतर व्यवस्थापन केल्यास साधारण ८,००० किलो किंवा त्यापेक्षा जास्त मत्स्योत्पादन घेऊ शकतो.

२) प्लॅस्टिक आच्छादन वापरण्यात आलेल्या तलावात पाणीपातळी वरील प्रमाणे सारखी ठेवावी. मत्स्य जिरे संचयन करून त्यांना योग्य प्रमाणात पूरक खाद्य द्यावे.

---------------------

संपर्क ः किरण वाघमारे, ९८८१६००९५१

(किरण वाघमारे हे पुणे येथे सहायक मत्स्य व्यवसाय विकास अधिकारी आहेत. डॉ. मोगलेकर हे मत्स्य महाविद्यालय, डॉ. राजेंद्र प्रसाद केंद्रीय कृषी विद्यापीठ, ढोली, मुजफ्फरपूर, बिहार येथे सहायक प्राध्यापक आहेत.)