स्थानिक गरजेनुसार सजीव कुंपणासाठी वृक्षांची निवड करावी. सजीव कुंपणासाठी निवडलेल्या वनस्पती या बहुउपयोगी असाव्यात. यामुळे पीक संरक्षणासोबतच त्यापासून मिळणाऱ्या अन्य उत्पादनातून आर्थिकदृष्ट्या फायदा होईल. सामान्यपणे कुंपण करण्यासाठी दगड, माती, विटा, लोखंडी खांब, बांबू किंवा लाकडाचे खांब वापरले जातात. परंतु या प्रकारच्या कुंपण उभारणीसाठी जास्त खर्च येतो. दोन शेतांची विभागणी, बांधावरील रिकामी जागा यावर वृक्षांची किंवा झुडूपांची लागवड करून कुंपण करण्याकडे शेतकऱ्यांचा कल असतो. यालाच सजीव कुंपण असे म्हणतात. यामुळे बांध बंदिस्तीबरोबरच वेगाने वाहणारे वारे, मोकाट जनावरे आणि वन्य प्राण्यांपासून शेतीचे संरक्षण होऊ शकते. सजीव कुंपणासाठी उपयुक्त वनस्पती करवंद, सागरगोटे, सुबाभूळ, निवडुंग, घायपात, घाणेरी, निर्गुडी, विलायती चिंच, विलायती बाभूळ, तुती, शेवरी, बेशरम, मेहंदी, बोर, चिलाटी, हिंगनबेट, जट्रोफा, सावर, शेवगा, हेटा, बांबू व सीताफळ इ. असे असावे सजीव कुंपण
गरजेनुसार योग्य वनस्पतींची निवड. प्रसारित करण्याची पद्धत ही बियांमार्फत किंवा शाखीय पद्धतीने असावी. लागवड केलेल्या वनस्पती जोमाने वाढणाऱ्या असाव्यात. वन्य प्राण्यांपासून संरक्षण करण्याचा उद्देश असल्यास काटे असलेल्या वनस्पतीची लागवड करावी. सामान्यपणे या वनस्पती नत्र स्थिरीकरण करणाऱ्या असाव्यात. लागवड केलेल्या वनस्पतींचे व्यवस्थापन करणे सोपे असावे. निवडलेल्या वनस्पती बहुउपयोगी असाव्यात. उदा. करवंदापासून पीक संरक्षणासोबतच फळांचे अतिरिक्त उत्पन्न मिळते. लागवड पद्धती महाराष्ट्रामध्ये विभागवार स्थानिक गरजेनुसार सजीव कुंपणासाठी वृक्षांची निवड केली जाते. कोकणामध्ये चिऱ्याच्या भिंती (३ x३ फूट) उभारून त्यावरती माती टाकून यूफोर्बियाच्या (त्रिधारा) फांद्या लावल्या जातात. कमी पावसाच्या प्रदेशामध्ये घायपात, निर्गुडी, ग्लिरिसिडीया किंवा करवंदांची रोपे एक ओळींमध्ये लावतात. विदर्भामध्ये त्रिधारा, करवंद, जट्रोफा, चिळती, केतकी, मेहंदी, सीताफळ किंवा बांबू इत्यादी वृक्ष कुंपणासाठी वापरल्या जातात.
सजीव कुंपणासाठी एका ओळींमध्ये, जोड ओळींमध्ये किंवा नागमोडी पद्धतीने वनस्पतींची लागवड केली जाते. वन्य प्राण्यांपासून संरक्षण करण्यासाठी जमिनीमध्ये चर काढून मातीच्या ढिगाऱ्यावरती काटेरी व दाट वाढणाऱ्या वनस्पती लावल्या जातात. मिश्र पद्धतीने म्हणजेच साग, कडुनिंब, बांबू किंवा बाभूळ यांची ठरावीक अंतरावर (८ ते १० फूट) लागवड करून मध्यभागी करवंद, सागरगोटी, मेहंदी या वनस्पतींची लागवड केली जाते. मिश्र पद्धतीमध्ये जलद गतीने वाढणाऱ्या वृक्षांची उदा. निलगिरी, बकाण, हिटा, शेवगा, सावर, मेलीया, सागवान यांची ५ ते १० फुटांवरती लागवड केली जाते. लागवडीनंतर दोन वर्षांनी त्यांचा खांब म्हणून तार कुंपणासाठी वापर केला जातो. वनस्पतींच्या बिया, शाखा किंवा पिशवीमध्ये तयार केलेल्या रोपांची लागवड २ ते ३ फुटांवरती करता येते. त्यासाठी चर किंवा खड्डे काढून जून ते सप्टेंबर महिन्यांच्या कालावधीमध्ये कधीही यांची लागवड करता येते. झुडुपांप्रमाणे वाढण्यासाठी वृक्षांची दाट लागवड केली जाते. जोड ओळ किंवा नागमोडी पद्धतीने लागवड करून साधारपणे १ मीटर उंचीवर शेंडा कापून टाकावा. जेणेकरून दाट कुंपण तयार होईल. सजीव कुंपणाची वेळोवेळी छाटणी करावी. यामुळे अवास्तव जागा व्यापली जाणार नाही. शेतामध्ये ये-जा करण्यास अडथळा येणार नाही. काटेरी झुडपे व पाला खाण्यास योग्य नसलेल्या वृक्षांच्या (उदा. निवडुंग, घाणेरी, मेहंदी, जट्रोफा, सीताफळ व सागरगोटा) प्रजातींचा वापर करावा. अशा वृक्षांच्या लागवडीमुळे जनावरांना न भेदता येणारे कुंपण तयार करता येते. लागवडीनंतर छाटणी, कापणी व कोपिसिन्ग (जमिनीपासून १० ते १५ सेंमीवर आडवा काप देणे) यांसारखी कामे करावी लागतात. यामुळे सजीव कुंपणाचा आकार, उंची व घनता मर्यादित ठेवण्यास मदत होते. घाणेरी, बेशरम व विलायती बाभूळ, मेहंदी आणि जट्रोफा यांची प्रत्येक वर्षी छाटणी करावी लागते. सजीव कुंपण हे देखील शाश्‍वत उत्पन्नाचा एक बहुवार्षिक स्रोत ठरू शकतो. भारतामध्ये करवंद ही प्रजाती सजीव कुंपणासाठी सर्वात प्रभावी आणि उपयुक्त मानली जाते. करवंदापासून ४ ते ५ किलो फळे प्रति झाड मिळतात. बांबू लागवड ही देखील सजीव कुंपणासाठी फायदेशीर ठरते. बांबूच्या एका बेटापासून दोन वर्षातून एकदा ५ ते ८ बांबूंचे उत्पादन मिळते. सीताफळ, शेवगा, कडीपत्ता, तुती, गुग्गुळ, शेवरी, हिटा, सावर व हादगा यांची लागवड आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर ठरते. मोकाट जनावरे आणि वन्य प्राण्यांपासून शेतीचे, फळबागेचे संरक्षण करण्यासाठी झुडूपवर्गीय, काटेरी वनस्पतींची शेताच्या चारी बाजूंनी लागवड केली जाते. सजीव कुंपणासाठी लावलेल्या वृक्षांपासून संरक्षणाबरोबरच जळाऊ लाकूड, हिरवा चारा, फळे, भाजीपाला आणि औषधी घटक देखील मिळतात. सजीव कुंपणामुळे उष्ण वाऱ्यांपासून पिकांचे संरक्षण, जमिनीची सुपीकता वाढविणे, हिरवळीचे खत म्हणून वापर, मधमाश्यांना परागकण पुरविणे, जमिनीची धूप कमी करणे आदी उपयोग होतो. संपर्क ः संग्राम चव्हाण, ९८८९०३८८८७ (राष्ट्रीय अजैविक ताण व्यवस्थापन संस्था, बारामती, जि. पुणे)
