Poultry Feed : संतुलित कोंबडी खाद्य निर्मितीचे तंत्र

डॉ.जी.एम.गादेगांवकर,डॉ.एम.एस.वैद्य

खाद्यामधून कोंबड्यांना (Poultry Feed) खनिजांचा पुरवठा करण्यासाठी चुनखडी, शिंपले, निर्जंतुक हाडांची भुकटी आणि इतर खनिजे मिळण्यासाठी वापरण्यात येणारे घटक वापरून खनिज पावडर तयार केली जाते. यामध्ये कॅल्शिअम (Calcium), फॉस्फरस, कॉपर, कोबाल्ट इत्यादी खनिजांचा समावेश असतो. अशा प्रकारची खनिज पावडर (Mineral Powder) बाजारामध्ये देखील उपलब्ध असते.

जीवनसत्त्व:

- मेद आणि पाण्यात विरघळणारी जीवनसत्त्व बाजारामध्ये पावडर स्वरूपात उपलब्ध आहेत. त्याचा योग्य प्रमाणात वापर केल्यास कोंबड्यांची जीवनसत्त्वांची पूर्तता होते. खाद्यामध्ये जीवनसत्त्व पावडर न मिसळल्यास त्यांचा कमतरतेमुळे कोंबड्यांमध्ये विविध समस्या आढळून येतात.

अमिनो आम्ल पावडर:

- अलीकडे बाजारामध्ये विविध आवश्यक अमिनो आम्ल पावडर किंवा द्रवरूपात उपलब्ध आहेत. आपल्याकडे माशांची भुकटी किंवा मटणाची भुकटी या सारखे प्राणिजन्य प्रथिन स्रोत उपलब्ध नसतील तर अमिनो आम्ल पावडर किंवा द्रवरूपात असतील त्याचा वापर करावा. यामुळे अमिनो आम्लाची कमतरता भरून निघेल.

खाद्यामध्ये पुरकांचा वापर ः

- खाद्याची पाचकता वाढविणे, खाद्य रुचकर होणे, साठा केलेले खाद्य सुस्थितीत ठेवणे या व इतर कारणाकरिता ज्यामध्ये कोणतीही पोषणमूल्ये उपलब्ध होत नाहीत अशा गोष्टीचा वापर केला जातो त्याला पुरके म्हणतात. पुरकांचा वापर केल्याने कोंबडी खाद्यामध्ये बुरशी तयार होत नाही किंवा खाद्यात तयार झालेल्या बुरशीच्या विषाचा कोंबड्यांवर कोणताही विपरीत परिणाम दिसून येत नाही.

- खाद्याची पाचकता वाढविण्याकरिता कृत्रिम पाचकरस देखील बाजारामध्ये उपलब्ध आहेत. हे खाद्याची पाचकता आणि उपयुक्तता वाढवितात.

- पाचकता वाढवण्यासाठी खाद्यामध्ये प्रोबायोटिक्स वापरली जातात. कोंबड्यांच्या रक्त पेशींमधील परोपजीवी आजारापासून संरक्षण व्हावे याकरिता अँटीकोक्सीडीयल्सचा वापर खाद्यात केला जातो.

- गोदामात खाद्य साठा व्यवस्थित टिकवून ठेवण्यासाठी त्यामध्ये अँटिऑक्सिडंटचा वापर केला जातो. अंड्याला गडद पिवळा रंग येण्यासाठी कोंबडी खाद्यात क्यॅरोटीन पावडर वापरली जाते.

ब्रॉयलर कोंबड्यांचे आहार व्यवस्थापन ः

कोंबड्यांचे योग्य व्यवस्थापन केल्यास त्यांचे वजन सहा आठवड्यात २.५ ते ३ किलो होते. अशा कोंबड्यांची आहाराची मांसात रूपांतर करण्याची क्षमता जास्त असते. ज्याला एफसीआर असे म्हणतात. ही सरासरी १.५ ते १.६ एवढी असते. याचा अर्थ असा की, प्रति किलो वजन वाढीसाठी कोंबडीला फक्त १.५ ते १.६ किलो खाद्याची गरज भासते. अशा प्रकारची जलद वजन वाढ आणि खाद्याची वजन वाढीसाठी उपयुक्तता वाढविण्याकरिता ब्रॉयलर कोंबड्यांना त्यांच्या वयोमानानुसार योग्य संतुलित आहार देणे महत्त्वाचे ठरते.

ब्रॉयलर कोंबड्यांच्या आहाराची वयोमानानुसार विभागणी ः

१. ब्रॉयलर प्री स्टार्टर (० ते १ आठवडे)

२. ब्रॉयलर स्टार्टर ( २ते ३ आठवडे)

३. ब्रॉयलर फिनिशर (४ते ६ आठवडे )

ब्रॉयलर कोंबडी खाद्यात भारतीय मानकाप्रमाणे पोषणमूल्यांची आवश्यकता ः

अनु. क्र.---पोषणमूल्ये---आवश्यकता

---------------------ब्रॉयलर प्री स्टार्टर (० ते १ आठवडे)---ब्रॉयलर स्टार्टर (२ते ३ आठवडे)---ब्रॉयलर फिनिशर (४ ते ६ आठवडे )

१.---आद्रता (कमाल %)---११.००---११.००---११.००

२.---कच्ची प्रथिने(किमान%)---२३.००---२२.००---२०.००

३.---मेद(किमान%)---३.०---३.५---४.०

४.---तंतुमय पदार्थ(कमाल %)---५.०---५.०---५.०

५.---आमलातन विरघळरी रक्षा (कमाल %)---२.५---२.५---२.५

६.---चयापचय ऊर्जा (Kcal/किलो)(किमान)% ---३०००३---१००---३२००

७.---मीठ (कमाल %)---०.५---०.५---०.५

८.---कॅल्शिअम (किमान)% ---१.००---१.००---१.००

९.---एकूण फॉस्फरस (किमान)%---०.७---०.७---०.७

१०---उपलब्ध फॉस्फरस (किमान)%---०.४५---०.४५---०.४५

११.---लायसीन (किमान)%---१.३०---१.२०---१.००

१२.---मेथीओनीन (किमान)%---०.५---०.५---०.४५

१३.---मेथीओनीन + सेस्तीन (किमान)%---०.९---०.९---०.८५

खाद्याचा नमुने बनविताना ः

१ कोंबडीची पोषणमूल्यांची गरज.

२. विविध खाद्य घटकांमध्ये असलेली पोषण मूल्ये.

३.१०० किलो खाद्य बनविण्याकरीता नमुन्यामध्ये विविध खाद्य घटकांचा अवलंब करण्याचे प्रमाण.

४. खाद्य घटकांच्या किमती.

१०० किलो खाद्य बनविण्याकरीता घटकांचे प्रमाण

खाद्य घटक ----खाद्यामधील शेकडा प्रमाण

मका ---६०

बार्ली ---२०-४०

ओट---१०-२०

ज्वारी ---१०-२०

ज्वारी सफेद २५-४०

तांदूळ---२०-४०

वनस्पती तेल किंवा चरबी पावडर ---३-७

तांदळाचा कोंडा ---१०-२०

तांदळाचे पॉलिश ---२५-४०

तेलविरहीत तांदळाचे पॉलिश---१०-२०

गहू भुसा ---१०-१५

ऊस मळी---१-२

तेलविरहीत सोयाबीन पेंड ---३०-४०

तेलविरहीत शेंगदाणा पेंड ---२०

तेलविरहीत मोहरी ---१०

तेलविरहीत कापूस पेंड ( गॉसिपॉल नसलेली) ---५

तेल विरहित सूर्यफूल पेंड ---५-१०

मका ग्लुटेन ---१०-१५

कुक्कुट खाद्याचे प्रकार ः

१. भरडा खाद्य :

- १०० किलो तत्त्वावर नमुना बनवून विविध खाद्य घटक दळून त्याचा एकत्रित भरडा तयार केला जातो.

२. गोळी खाद्य :

- हे खाद्य बनवण्यासाठी यंत्राची गरज असते. यामध्ये प्रथम भरडा खाद्य तयार करतात. त्यामध्ये ऊस मळी (२ टक्के प्रमाण) किंवा सोडीयम बेन्टोनाईट सारखे पिलेट बायंडर वापरून खाद्याला वाफ दिली जाते.

त्यानंतर यंत्रा मधल्या साच्याचा साहाय्याने विविध आकाराचे गोळी खाद्य तयार केले जाते. या खाद्याची किंमत भरडा खाद्य पेक्षा जास्त असते. परंतु यामध्ये खाद्य वाया जात नाही, धूळ कमी होते, खाद्य पाचकता वाढते. पिल्लांची वजन वाढ जोमाने होते.

३. क्रम्बल खाद्य :

- गोळी खाद्य बनवून त्याचे यंत्राच्या साहाय्याने लहान तुकडे केले जातात. गोळी खाद्यासारखेच फायदे यामध्ये दिसून येतात.

संपर्क ः डॉ.जी.एम.गादेगांवकर, ९८६९१५८७६०

(पशू पोषण व आहार शास्त्र विभाग, पशुवैद्यकीय व पशू विज्ञान महाविद्यालय, उदगीर, जि. लातूर)