Zoonotic Diseases: प्राणिजन्य आजारांपासून सावध राहा...

डॉ. सुधाकर आवंडकर

Livestock Disease Management: प्राण्यांपासून मानवात संक्रमित होणाऱ्या आजारांबद्दल जागरूकता निर्माण करणे महत्वाचे आहे. प्राणिजन्य आजार (झुनोसेस) हे प्राणी आणि मानवांमध्ये विषाणू, जिवाणू, परजीवी आणि बुरशीमुळे होतात. त्यांची तीव्रता सौम्य ते जीवघेण्यापर्यंत असू शकते. मानवामध्ये आढळणाऱ्या अनेक संसर्गजन्य आजारांची सुरुवात प्राण्यांपासून होते. मानवामध्ये ज्ञात असलेल्या दहापैकी सहापेक्षा जास्त संसर्गजन्य आजार हे प्राण्यांपासून पसरू शकतात. मानवामध्ये नवीन येणाऱ्या चार पैकी तीन संसर्गजन्य आजार प्राण्यांपासून होतात.

तीव्रता

हे आजार सौम्य ते गंभीर ठरू शकतात, आणि काही वेळा ते जीवघेणे देखील असू शकतात. प्राणी निरोगी दिसत असले, तरी त्यांच्यामध्ये असे रोगजंतू असू शकतात, जे लोकांना आजारी पाडू शकतात.

प्रसार

थेट संपर्क : संक्रमित प्राण्यांची लाळ, रक्त, मूत्र, श्‍लेष्मा, विष्ठा किंवा इतर शारीरिक द्रवांच्या संपर्कात येणे. प्राण्यांना स्पर्श करणे आणि चावणे किंवा ओरखडे यांचा समावेश आहे.

अप्रत्यक्ष संपर्क : प्राण्यांचे वास्तव्य असलेल्या भागांच्या संपर्कात येणे किंवा जंतूंनी दूषित झालेल्या वस्तू किंवा पृष्ठभागांच्या संपर्कात येणे. मत्स्यालयातील पाणी, कोंबडीची खुराडी, गोठे, पाळीव प्राण्यांचे अन्न आणि पाण्याची भांडी यांचा समावेश आहे.

रोगवाहक-संक्रमित गोचीड किंवा डास किंवा पिसूसारख्या कीटकांच्या चाव्याद्वारे प्रसार.

अन्नजन्य :अपाश्‍चरीकृत (कच्चे) दूध, कमी शिजवलेले मांस किंवा अंडी किंवा संक्रमित प्राण्यांच्या विष्ठेने दूषित झालेली कच्ची फळे आणि भाज्या यांसारखे असुरक्षित खाणे किंवा पिणे.

जलजन्य आजार : संक्रमित प्राण्यांच्या विष्ठेने दूषित झालेले पाणी पिणे किंवा त्याच्या संपर्कात येणे.

गंभीर आजाराचा धोका

कोणालाही प्राणीजन्य आजार होऊ शकतो. तथापि, काही लोकांना इतरांपेक्षा जास्त धोका असतो. त्यासाठी स्वतःचे किंवा कुटुंबातील सदस्यांचे संरक्षण करण्यासाठी वेळीच पावले उचलायला हवीत.

५ वर्षांपेक्षा लहान मुले. गर्भवती महिला.

६५ वर्षांपेक्षा जास्त वयाचे प्रौढ.

कमजोर रोगप्रतिकारशक्ती असलेले लोक.

प्राणिजन्य आजारांपासून संरक्षण

लोक अनेक ठिकाणी प्राण्यांच्या संपर्कात येऊ शकतात. यात घरात आणि घराबाहेर, जसे की पेटिंग झू, जत्रा, दुकाने आणि उद्याने यांचा समावेश आहे.

डास आणि पिसू यांसारखे कीटक आणि गोचीड लोकांना आणि प्राण्यांना रात्रंदिवस चावतात. त्यासाठी योग्य काळजी घेणे आवश्यक आहे.

हात स्वच्छ ठेवा

प्राण्यांच्या संपर्कात आल्यानंतर लगेच हात स्वच्छ धुणे.

साबण आणि पाणी उपलब्ध नसल्यास हँड सॅनिटायझर वापरावे. मात्र हँड सॅनिटायझर सर्व प्रकारचे जंतू नष्ट करत नाहीत, त्यामुळे साबण आणि पाण्यानेच हात धुणे योग्य ठरते.

सुरक्षिततेचे उपाय

डास, गोचीड आणि पिसूच्या चाव्यापासून दूर राहावे.

अन्नाची सुरक्षितपणे हाताळणी करावी.

घरी, घराबाहेर (पेटिंग झू किंवा प्राणी प्रदर्शनांत), बालसंगोपन सेटिंग्ज किंवा शाळांमध्ये आणि तुम्ही प्रवास करताना प्राणिजन्य रोगांबद्दल जागरूक राहावे.

प्राण्यांचा चावा आणि ओरखड्यांपासून स्वतःचे संरक्षण करावे.

- डॉ. सुधाकर आवंडकर, ९५०३३९७९२९

(प्राध्यापक व विभाग प्रमुख, सूक्ष्मजीवशास्त्र विभाग, पशुवैद्यक व पशुविज्ञान महाविद्यालय, अकोला)