Animal Skin Disease : जनावरांच्या त्वचेचे आजार अन् प्रतिबंधात्मक उपाय

डॉ. प्रशांत म्हसे, डॉ. प्रशांत पवार
Animal Disease : जनावरांच्या त्वचेचे योग्य आरोग्य राखण्यासाठी त्यांचे योग्य व्यवस्थापन महत्त्वाचे आहे. नियमित पशुवैद्यकीय तपासणी, परजीवी नियंत्रण, योग्य संगोपन आणि संतुलित आहार यांसारख्या प्रतिबंधात्मक उपायांमुळे जनावरांतील त्वचेच्या आजारावर नियंत्रण मिळविता येते.

शेळ्या, मेंढ्यांमधील त्वचेचे आजार :
खरूज :
- तीव्र खाज सुटणे, केस गळतात. त्वचेवर मृत पेशींचे पापुद्रे तयार होतात.
- संक्रमित शेळी, मेंढी बऱ्याचदा वस्तूंवर अंग घासतात.
- शेळी, मेंढीची स्वच्छता ठेवावी.

पायखुरी सडणे :
- पाय सडणे हा जिवाणूंचा संसर्ग आहे. यामुळे खुरांवर परिणाम होतो, ज्यामुळे लंगडेपणा आणि सूज पायांवर येते.
- शेळी, मेंढीचे खूर स्वच्छ राहतील याची काळजी घ्यावी. गोठ्यात फूटबाथ ठेवावे.

कवकाचा परिणाम (डर्माटोफायटोसिस) :
- कवक मेंढ्या आणि शेळ्यांवर परिणाम करते. यामुळे शरीरावर गोलाकार, सुजलेल्या जखमा होतात. त्वचेवर खपल्या तयार होतात. याचा वेगाने संसर्ग होतो. मानवांमध्ये संक्रमण होऊ शकते.
- तातडीने उपचार करावेत. आजारी शेळ्या, मेंढ्यांचे विलगीकरण करावे.

केसियस लिम्फॅडेनिटिस (सीएल) :
- सीएल हा जिवाणूचा संसर्ग आहे. यामुळे लसिका ग्रंथीमध्ये पू निर्माण होतो. सूज येऊन फुटून स्राव बाहेर निघू शकतो. हा अत्यंत धोकादायक आजार आहे.
- तातडीने शेळ्या, मेंढ्यांचे विलगीकरण करावे, पशुतज्ज्ञांकडून उपचार करावेत.

ऑर्फ (संक्रामक एक्थाइमा) :
- ऑर्फ हा विषाणूजन्य आजार आहे. तोंड आणि ओठांभोवती वेदनादायक, पू भरलेल्या फोड येतात. जखमा होतात. आजाराचा परिणाम उदर आणि कासेवर होऊ शकतो.
- तातडीने उपचार महत्त्वाचे ठरतात.

गोचीड ः
- यामुळे त्वचेचा दाह होतो. आरोग्यावर परिणाम होतो.
- पशुतज्ज्ञांकडून उपचार करावेत.

पौष्टिक घटक कमतरता :
- खराब पोषणामुळे त्वचा रुक्ष आणि खरखरीत होते.
- केस, लोकर गळते. त्वचेचे आजार होतात.
- पुरेशी जीवनसत्त्वे आणि खनिजे असलेला संतुलित आहार सुनिश्‍चित करावा.

प्रकाशसंवेदी आजार :
- विशिष्ट वनस्पती किंवा रसायने खाल्ल्याने त्वचा सूर्यप्रकाशासाठी संवेदनशील होते.
- लक्षणे तपासून योग्य आहार द्यावा. शेळ्या, मेंढ्या सावलीत बांधाव्यात.

ॲलर्जीक प्रतिक्रिया :
- मेंढ्या आणि शेळ्यांना विविध पदार्थांची त्वचेची अॅलर्जी होऊ शकते, ज्यामुळे पित्ती, खाज सुटणे आणि लालसरपणा येऊ शकतो.
- खाद्यातील ॲलर्जीकारक पदार्थ ओळखणे महत्त्वाचे आहे.
- तातडीने उपचार करावेत.

खूर सडणे ः
- आजारी शेळी, मेंढीमध्ये लंगडेपणा दिसतो. त्यांना चालताना वेदना होतात.
- तातडीने उपचार करावेत.

पेम्फिगस :
- त्वचा आणि श्‍लेष्म त्वचेवर फोड येतात. अल्सर तयार होतो.
- आजाराची लक्षणे तपासून तातडीने उपचार करावेत.

त्वचा आजारासाठी जबाबदार घटक :
हंगाम:
- तापमान, आर्द्रता आणि ॲलर्जी निर्माण करणारे घटक अशा पर्यावरणामधील बदलांमुळे त्वचेचे आजार हंगामी असू शकतात.
- परागकणांची अॅलर्जी विशिष्ट ऋतूंमध्ये होते, ज्यामुळे खाज सुटते, त्वचेची जळजळ वाढते.
- उबदार महिन्यांत गोचीडीसारख्या परजीवींचा प्रादुर्भाव अधिक प्रमाणात होतो.
- हिवाळ्यातील कोरड्या हवेमुळे कोरडी त्वचा आणि कोंडा होऊ शकतो.

वय :
- रोगप्रतिकारक शक्तीची कमतरता आणि संसर्गाच्या असुरक्षिततेमुळे लहान जनावरांना त्वचेच्या विशिष्ट आजारांचा धोका असतो.
- लहान पिल्ले दाद आणि खरुज सारख्या समस्यांना बळी पडू शकतात.
- वय जास्त झालेल्या जनावरांची कमकुवत रोगप्रतिकारक शक्ती आणि हार्मोनल बदलांशी संबंधित त्वचेच्या समस्या येऊ शकतात.
- पिलांमध्ये खरूज आणि किशोर अवस्थेमध्ये सेल्युलाइटिससारखे काही आजार लहान प्राण्यांमध्ये दिसतात.

लिंग :
- काही त्वचेचे आजार किंचित लैंगिक प्रवृत्ती दर्शवू शकतात, परंतु हा बर्याचदा महत्त्वपूर्ण घटक नसतो.
- हार्मोनल असंतुलनामुळे नर आणि मादी दोन्ही प्राण्यांमध्ये अलोपेसिया (केस गळती) सारख्या परिस्थिती उद्भवू शकतात.

पोषक सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची भूमिका:
- जीवनसत्त्वे आणि खनिजांसह सूक्ष्म पोषक घटक त्वचेचे आरोग्य आणि पाळीव प्राण्यांमधील त्वचेचे आजार रोखण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.
- त्वचेचे कार्य, रोगप्रतिकारक प्रतिसाद, जखमेच्या उपचार आणि एकूणच आरोग्यदायी विविध शारीरिक प्रक्रियांसाठी हे पोषक घटक आवश्यक आहेत.
जीवनसत्त्व अ ः
- त्वचेच्या पेशींचे उत्पादन आणि वाढीसाठी आवश्यक.
- निरोगी त्वचेला प्रोत्साहन, जखम बरे होण्यास मदत.
- त्वचेच्या आरोग्यासाठी महत्त्वपूर्ण असलेल्या श्‍लेष्मल पडद्याच्या देखभालीस मदत.
जीवनसत्व ई:
- त्वचेच्या पेशींचे नुकसान होण्यापासून संरक्षण करण्यास मदत.
- त्वचेच्या आरोग्यास मदत करते. जखम बरे होण्यास मदत.
जीवनसत्त्व क ः
- कोलेजन उत्पादनासाठी महत्त्वपूर्ण, त्वचेला लवचिकता मिळते.
- रोगप्रतिकारक शक्तीमध्ये वाढ.
जीवनसत्त्व ब (बायोटिन, नियासिन, राइबोफ्लेविन, पॅंटोथेनिक अॅसिड) :
- निरोगी त्वचा आणि केस, लोकर वाढ होण्यासाठी मदत.
- संपूर्ण त्वचेचे आरोग्य आणि चयापचय मध्ये योगदान देतात.

जस्त :
- रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते. त्वचेच्या संसर्गापासून संरक्षण.
- जखम बरे होण्यास आणि त्वचेच्या वाढीस मदत.
तांबे:
- त्वचेच्या संरचनेतील महत्त्वपूर्ण घटक, कोलेजन आणि इलास्टिनच्या निर्मिती.
- जखमेच्या उपचारांमध्ये महत्वाचा घटक.
सेलेनियम :
-अँटीऑक्सिडेंट म्हणून कार्य. त्वचेच्या पेशींचे नुकसान होण्यापासून संरक्षण.
- रोगप्रतिकारक शक्तीला साह्य.
ओमेगा -३ फॅटी ॲसिड :
- निरोगी त्वचा आणि चमकदार केस/लोकर/फर राखण्यास मदत.
- दाहकता विरोधी गुणधर्म असतात. त्वचेची अॅलर्जी असलेल्या जनावरांना फायदा.
ओमेगा -६ फॅटी ॲसिड :
- त्वचेच्या आरोग्यासाठी आवश्यक.
- जळजळ नियंत्रित करण्यास मदत.
जीवनसत्त्व ड ः
- कॅल्शियम चयापचय आणि हाडांच्या आरोग्यासाठी महत्त्वाचे.
- रोगप्रतिकारक शक्तीचे नियमन करण्यासाठी महत्त्वाचे.
विशिष्ट जीवनसत्त्वे आणि खनिजे जास्त प्रमाणात दिल्यास नकारात्मक परिणाम देखील होऊ शकतात. म्हणून जनावरांना पौष्टिकतेच्या गरजा पूर्ण करणारा संतुलित आहार देणे महत्त्वाचे आहे.

त्वचा आजार टाळण्यासाठी उपचार ः
नियमित खरारा :
- त्वचेस नियमितपणे खरारा करावा.
- केसांचा गुंता टाळण्यासाठी आणि त्वचेच्या संसर्गाचा धोका कमी करण्यासाठी लांब केस कापून घ्यावेत.

परजीवी प्रतिबंध :
- पशुवैद्यकाने शिफारस केलेली पिसू, गोचीड आणि खरूज, दाद प्रतिबंधक औषधांचा वापर करावा.
- जनावरांचा गोठा स्वच्छ ठेवावा. गोठ्याचे निर्जंतुकीकरण करावे.

संतुलित आहार :
- जनावरांना त्यांच्या संपूर्ण आरोग्यास आणि रोगप्रतिकारक शक्ती वाढीसाठी संतुलित आणि पौष्टिक आहार द्यावा.
- जनावरांच्या गरजेनुसार विशिष्ट आहारातील शिफारशींसाठी पशुवैद्यकाचा सल्ला घ्यावा.

ॲलर्जी निर्माण करण्याऱ्या पदार्थांना प्रतिबंध :
- जनावरांमध्ये अॅलर्जी निर्माण करणारे घटक ओळखावेत. यामध्ये परागकणांसारखे विशिष्ट पदार्थ किंवा पर्यावरणीय घटकांचा समावेश असू शकतो.

स्वच्छता पद्धती :
- कानांत संक्रमण टाळण्यासाठी कान नियमितपणे स्वच्छ करावेत.
• सौम्य, पाळीव प्राणी-अनुकूल साबण किंवा शाम्पू वापरून जनावरांना आवश्यकतेनुसार अंघोळ घालावी. मात्र जास्त अंघोळ घातल्यास त्यांच्या त्वचेचे नैसर्गिक तेल निघते.

अति-लसीकरण टाळावे ः
- पशुवैद्यकाने शिफारस केलेल्या वेळापत्रकानुसार लसीकरण करावे.

नियमित पशुवैद्यकीय भेटी :
- त्वचेच्या कोणत्याही समस्या लवकर समजण्यासाठी पशुवैद्यकाकडून नियमित तपासणीचे वेळापत्रक तयार करावे.

कठोर रसायने टाळा :
- जनावरे सुरक्षित उत्पादने वापरावीत. तीव्र रसायनांचा संपर्क आल्यास त्वचेला त्रास होतो.

पुरेसा व्यायाम :
- नियमित व्यायामामुळे चांगले रक्ताभिसरण आणि एकंदर आरोग्य राखण्यास मदत होते.

ताण नियोजन ः
- जनावरातील ताणतणाव कमी करावा. तणाव रोगप्रतिकारक शक्ती कमकुवत करू शकतो, त्वचेचे आजार वाढतात.

त्वरित पशुवैद्यकीय सेवा :
-त्वचेत लालसरपणा, खाज सुटणे, जखम किंवा केस गळणे यासारखे काही बदल दिसल्यास ताबडतोब पशुवैद्यकाचा सल्ला घ्यावा.
- त्वचेच्या स्थितीत ॲलर्जी, संक्रमण, परजीवी, हार्मोनल असंतुलन आणि बरीच मूलभूत कारणे असू शकतात. पशुवैद्यकाकडून विशिष्ट समस्येचे अचूक निदान करण्यात मदत करू शकते.
-त्वचेच्या वेगवेगळ्या परिस्थितीसाठी वेगवेगळ्या उपचार पद्धतींची आवश्यकता असते. पशुचिकित्सक विशिष्ट निदानावर आधारित सर्वांत योग्य आणि प्रभावी उपचार योजनेची शिफारस करू शकतात.
-त्वचेचे आजार कधीकधी समान लक्षणे दाखवितात. यामुळे चुकीचे निदान होते. पशुवैद्यकाचे ज्ञान आणि अनुभव चुकीचे निदान टाळण्यास आणि योग्य उपचारास मदत होते.
- त्वचेच्या काही परिस्थितींमध्ये अँटिबायोटिक्स, अँटिफंगल, गोचीडनाशके किंवा विशेष साबण, शाम्पूसारख्या प्रिस्क्रिप्शन औषधांची आवश्यकता असू शकते. पशुचिकित्सक योग्य औषधे देतात.
- पशुवैद्यक भविष्यातील त्वचेच्या समस्या टाळण्यासाठी सल्ला देऊ शकतात. ते प्रतिबंधात्मक उपाय, योग्य स्वच्छतेच्या पद्धती आणि जनावरांच्या त्वचेचे आरोग्य राखण्यासाठी मार्गदर्शन करतात.
- त्वचेच्या समस्येचे कारण म्हणून ॲलर्जीचा संशय असल्यास, पशुचिकित्सक चाचणीद्वारे संभाव्य ॲलर्जी ओळखण्यास मदत होते. ज्यामुळे चांगले व्यवस्थापन आणि आजार टाळण्याची रणनीती तयार होते.
- बुरशीजन्य संसर्ग किंवा काही परजीवी त्वचा तसेच काही परिस्थिती इतर प्राण्यांसाठी किंवा मानवांसाठी संक्रमक असू शकते. याचा प्रसार रोखण्यासाठी पशुचिकित्सक सल्ला देऊ शकतात.
- पशुवैद्यकीय भेटीदरम्यान, आपल्या जनावराच्या एकूण आरोग्याचे मूल्यांकन केले जाऊ शकते.


---------------------------------
डॉ. प्रशांत म्हसे, ९०११४११०६६
(सहायक प्राध्यापक पशू सूक्ष्मजीवशास्त्र विभाग,
क्रांतिसिंह नाना पाटील पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, शिरवळ, जि. सातारा)