Buffalo Farming: म्हैसपालनात स्वच्छता, चारा, आरोग्यावर भर

Dairy Business Management:

शेतकरी नियोजन । म्हैसपालन

शेतकरी : अनिल वामन कोकाटे

गाव : वाठवडा, ता. कळंब, जि. धाराशीव

एकूण जनावरे : ११

धाराशीव जिल्ह्यातील वाठवडा (ता. कळंब) येथील अनिल कोकाटे यांनी वडिलोपार्जित शेतीला जोडधंदा म्हणून म्हैसपालन व्यवसाय केला आहे. दोन म्हशींपासून सुरू केलेला व्यवसाय आज दहा म्हशींपर्यंत पोचला आहे. गोठ्यातील दैनंदिन कामांचे कमी वेळेत योग्य नियोजन करून शहरात दुचाकीवर जाऊन दूध विक्री करण्याचा दिनक्रम त्यांचा ठरलेला आहे. त्यांची वडिलोपार्जित अडीच एकर शेती आहे.

त्यात अर्धा एकरात जनावरांना दर्जेदार चारा पिकांची लागवड केली आहे. दोन एकरमध्ये ते पारंपरिक पिके घेतात. दुग्ध व्यवसायात गोठ्यासह म्हशींची नियमित स्वच्छता, वेळेत चारा, खुराक देण्यासह पाणी पाजण्याकडे त्यांचे कटाक्षाने लक्ष असते. यामुळे गोठ्यातील म्हशी आजारी पडण्याचे प्रमाण कमी झाले आहे. आगामी काळात मुक्त गोठा उभारणीसह म्हशींची संख्या वाढवून व्यवसायाचा विस्तार करण्याचे त्यांचे नियोजन आहे.

व्यवस्थापनातील बाबी

सध्या म्हशींचे संगोपन बंदिस्त शेडमध्ये केले जात आहे. त्यासाठी २२ फूट बाय ५२ फूट आकाराचे पत्र्याचे शेड उभारले आहे. त्या शेजारील जागेत १०० फूट बाय १०० फूट मुक्तसंचार गोठा उभारणीचे काम अंतिम टप्प्यात आहे

वाळलेल्या चाऱ्यासाठी कडबा शेडच्या बाजूलाच रचून झाकून ठेवला जातो.

म्हशींना चारा खाण्यासाठी सिमेंटची गव्हाण बंदिस्त गोठ्यात तयार केली आहे.

गोठ्याची नियमितपणे स्वच्छता केली जाते. शेण, मलमूत्र काढून स्वच्छ पाण्याने धुवून घेतला जातो, तसेच म्हशींनादेखील अंघोळ घातली जाते.

गोठ्यात चारा आणि पाणी यांचे वेळापत्रक तयार करून ठेवले आहे. त्यानुसार खाद्य, पाणी दिले जाते. पौष्टिक चाऱ्यासह स्वच्छ आणि मुबलक पाणी म्हशींना पिण्यासाठी उपलब्ध केले जाते.

दररोज सकाळी पाच वाजता गोठ्यातील कामास सुरुवात होते. सुरुवातीला गोठ्यातील शेण मागे ओढून जनावरांना खुराक ठेवला जातो.

त्यानंतर हाताने दूध काढून घेतले जाते. दररोज गोठ्यातील उत्पादित दुधाची मुरुड (ता. लातूर) येथील ग्राहकांना घरोघरी जाऊन विक्री केली जाते.

दररोज गोठ्यातून उपलब्ध झालेले शेण खड्ड्यात साठविले जाते. त्यापासून दरवर्षी साधारणपणे १२ ट्रॉली शेणखत उपलब्ध होते. या खताची विक्री केली जात नाही. संपूर्ण खत शेतामध्येच वापरले जाते.

चारा, पाणी नियोजन

दर्जेदार आणि नियमित दूध उत्पादनासाठी म्हशींच्या आहार आणि आरोग्य व्यवस्थापनावर विशेष लक्ष केंद्रित केले जाते. आहारात सर्व प्रकारच्या पौष्टिक घटकांचा समावेश करण्याचा प्रयत्न केला जातो. तसेच पिण्यासाठी स्वच्छ आणि मुबलक पाणी वेळेवर दिले जाते.

दैनंदिन आहारात ओल्या व सुक्या चाऱ्यासह आणि पाण्याचे योग्य नियोजन केले जाते. यात पन्नास टक्के ओला व पन्नास टक्के सुका चारा दिला जातो. प्रति म्हैस सकाळी १५ किलो व सायंकाळी १५ किलो याप्रमाणे प्रति दिन सुमारे ३० किलो चारा दिला जातो.

दूध वाढीसाठी म्हशींना गूळ खाऊ घातला जातो.

म्हशींना संपूर्ण चाऱ्याची कुट्टी केली जाते. त्यानंतर दिली जाते. सोबतच दोन वेळेला मिळून पाच किलो खुराक दिला जातो. त्यामध्ये सरकी पेंड व गहू, मका व हरभरा भुस्सा यांचा समावेश असतो.

म्हशींना पिण्यासाठी शुद्ध पाणी उपलब्ध होण्यासाठी शेडच्या बाजूला एक बॅरेल व एक हौद तयार केला आहे. त्यातील पाणी म्हशींना पाजले जाते.

चारा पिकांची लागवड

दरवर्षी चारा पिकांच्या लागवडीचे नियोजन असते. जेणेकरून म्हशींना पौष्टिक आणि सकस आहार उपलब्ध होईल. दोन एकरांत ज्वारी लागवड केली जाते. त्यापासून कडबा मिळतो. वीस गुंठ्यात घास गवताची लागवड केली आहे. यासोबत कडवळ चाऱ्याचे उत्पादन घेतले जाते. हिरवा आणि पौष्टिक सकस चारा म्हशींना उपलब्ध होत असल्याने त्यांचे आरोग्य उत्तम राहण्यास मदत मिळते. त्याचे दुग्ध उत्पादनावर सकारात्मक परिणाम दिसून येत असल्याचे अनिल कोकाटे सांगतात.

दूध उत्पादन, विक्री

दररोज गोठ्यातून म्हशींपासून सुमारे तीस लिटर दूध उत्पादन मिळते. येथून पाच किलोमीटर अंतरावरील मुरुड शहरात दुचाकीवर नेऊन घरोघरी दूध विक्री केली जाते. त्यामुळे प्रतिलिटर दुधाला चांगला दर मिळतो.

आरोग्य व्यवस्थापन

म्हशींचे आरोग्य उत्तम राहण्यासाठी गोठा स्वच्छतेवर भर दिला जातो. गोठ्याची दिवसातून चार वेळा स्वच्छता केली जाते. पाण्याने गोठा स्वच्छ धुतला जातो. गोठा स्वच्छतेवर भर दिल्यामुळे म्हशी आजारी पडण्याचे प्रमाण कमी झाले आहे. दूध काढणी करताना म्हशीच्या नियमित लक्षणांमध्ये थोडादेखील बदल दिसून आल्यास व्यवस्थापनात आवश्यक बदल केले जातात. जनावरांचे आरोग्य उत्तम राहण्यासाठी त्यांचे बारकाईने नियमित निरीक्षण केले जाते. आवश्यकतेनुसार पशुवैद्यकांचा सल्ला घेतला जातो.

अनिल कोकाटे, ९८८१८४७७५४

(शब्दांकन : विकास गाढवे)