डॉ. सचिन नलावडे
Farming Tractor : वाफेचा इंजिनाचा शोध लागल्यानंतर काही काळात वाफेच्या इंजिनावर चालणारा ट्रॅक्टर १८९२ मध्ये तयार करण्यात आला. वाफेवर चालणाऱ्या या ट्रॅक्टरचे नाव ‘वॉटरलू बॉय’ असे होते. पुढे खनिज इंधनावर विशेषतः पेट्रोल आणि केरोसीन इंजिनवर आधारित ट्रॅक्टर उद्योगात आणले गेले. शेवटी १९२७ मध्ये कॅसिनी बंधूंनी पहिला डिझेल इंजिनवर चालणारा ट्रॅक्टर तयार केला.
या ४० एचपी क्षमतेच्या ट्रॅक्टरचा रस्त्यावरील कमाल वेग १५ किमी प्रति तास होता. कालांतराने ट्रॅक्टरच्या डिझाइनमध्ये नियमित बदल होत गेले. त्यातून ट्रॅक्टर अधिक आरामदायक, शक्तिशाली आणि इंधन कार्यक्षम बनत गेला. ट्रॅक्टर उत्पादक कंपन्यांनी नवीन वैशिष्ट्ये जोडली. नंतर १९५२ मध्ये जगातील पहिला ‘४ व्हील ड्राइव्ह ट्रॅक्टर’ मिळाला. त्याचा शोधही कॅसिनी बंधूच्या इटालियन कंपनीने लावला होता.
भारतातील पहिले ट्रॅक्टर १९१४ मध्ये ब्रिटिश सरकारने आयात केला. त्याचा उद्देश होता निकृष्ट वनक्षेत्रातील झुडपे साफ करून या मोकळ्या जमिनीचा शेतीसाठी वापर करण्याचा. आयात केलेले हे ट्रॅक्टर प्रामुख्याने सरकारी शेतीकामात वापरले जात होते. सामान्य शेतकऱ्यांच्या परवडण्याबाहेर होते, पण ज्यांना परवडत होते, अशा मोठ्या जमीनमालकांना भाड्यानेही उपलब्ध केले गेले. १९३० पर्यंत, शेतीमध्ये ट्रॅक्टरचा वापर मर्यादितच होता. पण त्या काळात ट्रॅक्टरचे सुटे भाग आणि इंजिन तयार करण्याचा स्वदेशी उद्योग भारतात उदयास आला.
१९४७ मध्ये भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर, भारत सरकारने अन्न स्वयंपूर्णतेचा मार्ग प्रशस्त करण्यासाठी कृषी क्षेत्रामध्ये सुधारणा आणि आधुनिकीकरणावर भर दिला. त्यासाठी अधिक जमीन शेतीखाली आणण्याच्या उद्देशाने अधिक ट्रॅक्टर आयात करण्यात आले. या ट्रॅक्टरचा भारतीय उत्पादकांनी सखोल अभ्यास केला.
आपल्याकडे ट्रॅक्टरचे पार्टस् आणि इंजिने तयार करण्यात आधीच पारंगत असलेल्या उद्योगांनी त्यात भारतीय परिस्थितीनुसार बदल करून घेतले. १९६१ मध्ये भारतीय उत्पादकांनी पहिला भारतीय बनावटीचा ट्रॅक्टर बनवला. पुढील दहा वर्षांत देशांतर्गत ट्रॅक्टरचे उत्पादन वाढले. मात्र दुसऱ्या बाजूने पूर्वीच्या सोव्हिएत युनियन, पोलंड, रोमानिया, चेकोस्लोव्हाकिया, यूके आणि इतर देशांतून ट्रॅक्टर आयात करणे सुरूच राहिले.
१९७० च्या दशकात, भारत सरकारने ट्रॅक्टरच्या आयातीवर बंदी घातली. सोबतच आयात केलेल्या ट्रॅक्टरच्या भागांवर उच्च शुल्क आणि कर लादले आणि अधिक स्वदेशी ट्रॅक्टर उत्पादनास प्रोत्साहन दिले. भारतीय कंपन्यांनी परदेशी उत्पादकांच्या सहकार्याने भारतात वापरण्यायोग्य ट्रॅक्टरचे उत्पादन सुरू केले.
पाच प्रमुख ट्रॅक्टर उत्पादक : आयशर मोटर्स, गुजरात ट्रॅक्टर्स, टाफे लिमिटेड, एस्कॉर्ट ट्रॅक्टर लि., महिंद्रा ट्रॅक्टर लि. एस्कॉर्ट्स ट्रॅक्टर्स लि.चा ‘३५ एचपी’ ट्रॅक्टर या वेळी बेस्ट सेलर झाला. ट्रॅक्टरचे उत्पादन वाढतच गेले. १९८० पर्यंत भारताने इतर देशांना भारतीय बनावटीचे ट्रॅक्टर निर्यात करण्यास सुरुवात केली.
हा हरितक्रांतीचा काळ होता. ट्रॅक्टर उत्पादनाला चालना देण्याबरोबरच, भारत सरकारने शेतकऱ्यांना सर्व प्रकारची कृषी साह्य देण्यासाठी राज्य आणि राष्ट्रीय स्तरावर कृषी महामंडळे स्थापन केली. यामध्ये त्यांना भारतीय बनावटीचे ट्रॅक्टर खरेदी करण्यासाठी २५ टक्के ते ३३ टक्के अनुदान देणे समाविष्ट होते. भारतीय बँकांना कृषी यंत्रांच्या खरेदीसाठी शेतकऱ्यांना कमी व्याजदराने कर्ज देण्याचे निर्देशही देण्यात आले होते.
१९९० पर्यंत भारतातील ट्रॅक्टरचे वार्षिक उत्पादन १.४ लाख होते आणि १९९७ मध्ये ते २० लाखापेक्षा जास्त झाले. या दशकात झालेल्या आर्थिक सुधारणांमुळे, बजाज टेम्पो लि. आणि सोनालिका इंटरनॅशनल ट्रॅक्टर्स लि.सारख्या अधिक भारतीय खेळाडूंनी ट्रॅक्टर उद्योगात प्रवेश केला. त्यांच्यात स्पर्धा सुरू झाली.
ट्रॅक्टरमध्ये सुरुवातीला ‘सिम्पसन’ इंजिन वापरले जात होते. नंतर ‘एचएमटी झेटोर’ आधारित इंजिन वापरले जाऊ लागले. त्यानंतर १९९६ मध्ये ग्रीव्हज कंपनीच्या सहकार्याने SAME Dutz Fahr ही ट्रॅक्टर कंपनी भारतात आली. त्या वेळी भारतात आणखी दोन परदेशी कंपन्यांनी शिरकाव केला. त्यातील ‘फोर्ड न्यू हॉलंड’ने १९९७ मध्ये कंपनीने ‘७० एचपी’ इंजिन असलेले काही आयात केलेले ट्रॅक्टर विकले.
दुसरीकडे जॉन डिअरने देखील भारतात ट्रॅक्टर विकण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी ‘एल अँड टी’ कंपनीसोबत संयुक्त उपक्रम सुरू केला. ‘जॉन डिअर आणि एल अँड टी ऑन ब्रँड’ नावाचे ट्रॅक्टर तयार करण्यास सुरुवात केली. त्याचे इंजिन, ट्रान्समिशन आणि मागील बाजूस काळ्या रंगासह बोनेट आणि मडगार्डवर हिरवा रंग आणि रिम्सवर पिवळा रंग होता. त्यांची बांधणी गुणवत्ता परिपूर्ण होती.
नंतर ‘प्रीत’ ही भारतीय कंपनीदेखील ट्रॅक्टर उत्पादनात आली. वर्षभरात ‘फोर्ड मोटर’ने फक्त कार उद्योगातच राहायचे असे ठरवून आपला ट्रॅक्टर व्यवसाय विकण्याचा निर्णय घेतला. फियाटने या कंपनीत रस दाखवला. फोर्ड ट्रॅक्टर कंपनी खरेदी केली. येथे एस्कॉर्टस्‌चे सहकार्य संपले, पण हा करार पूर्ण झाल्यानंतर एस्कॉर्टला काही अधिकार मिळाले.
त्यांनी त्यांचे नवीन ‘फार्मट्रॅक’ ट्रॅक्टर बाजारात सादर केले. या ट्रॅक्टरची रचना पूर्णपणे जुन्या फोर्ड ट्रॅक्टरवर आधारित असल्यामुळे शेतकऱ्यांनी खरेदीमध्ये स्वारस्य दाखवले. दुसरीकडे फियाटने २००२ पर्यंत नवीन हॉलंड ट्रॅक्टर्सवर ‘फोर्ड’ ब्रँड नाव वापरण्याचा निर्णय घेतला. अधिकाधिक भारतीय आणि परदेशी कंपन्या या व्यवसायात आल्या, काही कंपन्यांनी आपली मुळे अधिक खोलवर नेली, तर काही अयशस्वी होऊन पूर्णपणे बंद पडल्या. उदा. रुस्तम, हर्षा, पिटी आणि पँथर या काही ट्रॅक्टर कंपन्या बंद झाल्या. २०१६ मध्ये ‘HMT’ ट्रॅक्टर कंपनीही सरकारने बंद केली.
‘TREM - IV’ प्रदूषण नियमांनुसार २०२२ मध्ये सरकारने ट्रॅक्टर कंपन्यांना ट्रॅक्टर अपग्रेड करण्याचे आदेश दिले. परिणामी, कंपन्यांनी त्यांच्या ट्रॅक्टरमध्ये ‘कॉमन रेल डायरेक्ट इंजेक्शन’ (CRDI) हे नवीन तंत्रज्ञान आणले आहे. कंपन्यांनी या तंत्रज्ञानावर आधारित ट्रॅक्टर बाजारात आणले आहेत.
ट्रॅक्टर उद्योग :
आज भारतात २७ पेक्षा जास्त ट्रॅक्टर ब्रॅण्ड आहेत. हे ट्रॅक्टर ब्रॅण्ड विविध वापरासाठी योग्य असलेल्या वेगवेगळ्या कॉन्फिगरेशनमध्ये ट्रॅक्टर तयार करण्यात यशस्वी होत आहेत. भारतात ट्रॅक्टर १५ एचपी ते १५० एचपी या क्षमतेचा ट्रॅक्टर उपलब्ध आहेत.
भारतात मिनी ट्रॅक्टर, युटिलिटी ट्रॅक्टर आणि हेवी-ड्यूटी ट्रॅक्टरमध्ये अनेक मॉडेल्स उपलब्ध होत आहेत. भारतीय ट्रॅक्टर उद्योगात महिंद्रा ट्रॅक्टर, मॅसी फर्ग्युसन ट्रॅक्टर आणि सोनालिका ट्रॅक्टर्स सारख्या टॉप ३ ट्रॅक्टर ब्रॅण्ड्सचे वर्चस्व आहे. या ब्रॅण्ड्सचा भारतीय ट्रॅक्टर उद्योगात जवळपास ७० टक्के वाटा आहे.
‘कस्टम-हायरिंग सेंटर’चा फायदा
ट्रॅक्टर उद्योग वेगाने वाढत असला तरी सामान्य शेतकऱ्यांच्या आवाक्यात येत नव्हता. २००० ते २०१८ पर्यंत ट्रॅक्टर आणि त्यासोबत विविध कृषी यंत्रसामग्री सामान्यातील सामान्य शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचविण्याच्या उद्देशाने भारत सरकारने देशभर ‘कस्टम-हायरिंग सेंटर’ स्थापण्यासाठी प्रोत्साहन आणि निधी देण्यास सुरुवात केली. ही भाड्याने देण्याची केंद्रे प्रामुख्याने ट्रॅक्टर कंपन्या, उद्योजक आणि गैर-सरकारी संस्थांद्वारे चालवली जातात.
मात्र गावपातळीवर ज्यांच्याकडे वैयक्तिक ट्रॅक्टर आहेत, त्यांनी देखील मशागतीसह अन्य कामांसाठी स्थानिकांना ट्रॅक्टर भाड्याने देण्यास सुरुवात केली होती. त्याचा फायदा दिसून आला तरी एका शेतकऱ्याला ट्रॅक्टरसह सर्वच यंत्रे आणि अवजारे विकत घेणे शक्य नव्हते. अशा स्थितीमध्ये शेतकऱ्यांच्या सहकारी संस्था पुढे आल्या. आता तर शेतकरी उत्पादक कंपन्यांही या व्यवसायात उतरत आहेत. त्याचा फायदा सर्वसामान्य शेतकऱ्यांना होत आहे.
ॲग्रोवनचे सदस्य व्हा
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.