हैदराबाद येथील आंतरराष्ट्रीय अर्ध कोरडवाहू उष्ण कटिबंधीय पिके संशोधन संस्था (इक्रिसॅट) (ICRISAT) आणि ‘फ्राऊनहॉफर डेव्हलपमेंट सेंटर फॉर एक्स-रे टेक्नॉलॉजी’ (EZRT) येथील संशोधकांच्या गटाने विकसित केलेल्या या तंत्रामुळे टरफलाच्या (Pod Shell X Ray) आतमध्ये असतानाच शेंगदाण्याची बहुतांश वैशिष्ट्ये तपासणे शक्य होणार आहे. ‘एक्स-रे’ रेडिओग्राफी, ‘सीटी स्कॅन’ तंत्रामुळे (CT Scan Technology) तपासणीसाठी शेंगा फोडणीसाठी लागणारे मनुष्यबळ आणि वेळेमध्ये मोठी बचत होऊ शकते.

एक्स-रेचा वापर वैद्यकीय क्षेत्रामध्ये शरीरातील हाडांची संरचना तपासण्यासाठी केला जातो. तसेच वेगवेगळ्या प्रकारच्या स्कॅनर विशेषतः विमानतळावरील स्कॅनरमध्ये वापर केला जातो. मात्र या एक्स-रे रेडिओग्राफीच्या साह्याने न फोडलेल्या भुईमुगाच्या शेंगांची व्यावसायिक तपासणीही करण्याची एक कार्यक्षम पद्धत भारतीय शास्त्रज्ञांनी विकसित केली आहे. हैदराबाद येथील आंतरराष्ट्रीय अर्ध कोरडवाहू उष्ण कटिबंधीय पिके संशोधन संस्था (इक्रिसॅट) आणि फ्राऊनहॉफर डेव्हलपमेंट सेंटर फॉर एक्स-रे टेक्नॉलॉजी (EZRT) येथील संशोधकांच्या गटाने विकसित केलेल्या या तंत्रामुळे टरफलाच्या आतमध्ये असतानाच शेंगदाण्याची बहुतांश वैशिष्ट्ये तपासणे शक्य होणार आहे.

या तंत्राविषयी माहिती देताना डेव्हलपमेंट सेंटर फॉर एक्स-रे टेक्नॉलॉजीचे (EZRT) विभाग प्रमुख डॉ. स्टिफन गेर्थ यांनी सांगितले, की शेंगाची वेगवान पैदास करण्यासाठी शास्त्रज्ञ प्रयत्न करत आहेत. बीजोत्पादनाच्या क्षेत्रासह बहुतांश शेतकऱ्यांना मजुरांची मोठ्या प्रमाणात कमतरता भासत आहे. त्यामुळे शेंगाचा दर्जा तपासायचा असल्यास काही प्रमाणात का होईना पण शेंगा फोडूनच तपासणी करावी लागते.

त्यासाठी तीन ते पाच कुशल मजूरांना किमान अर्धा तास काम करावे लागते. या शेंगा यंत्राने फोडून चालत नाही. कारण त्या फुटण्याची, खराब होण्याची शक्यता असते. मात्र एक्स-रे रेडिओग्राफी या नव्या तंत्रामुळे एक तंत्रज्ञ केवळ दोन मिनिटांमध्ये शेंगाची तपासणी करू शकतो. शेंगांचा आतील आकार, शेंगांचे वजन, टरफलाचे वजन किंवा एकूण टरफलाचे राहणारे प्रमाण यांचा अंदाज अगदी अचूकतेने मिळू शकतो. सध्या कॉम्प्युटर टोमोग्राफी (सीटी) स्कॅनिंगची प्रणाली हैदराबाद येथील इक्रीसॅटच्या मुख्यालयामध्ये बसविण्यात आली आहे.

इक्रिसॅट येथील पीक शरीरशास्त्र आणि प्रारूपतंत्र विभागातील शास्त्रज्ञ डॉ. सुनीता चौधरी यांनी सांगितले, की कृषी संशोधन क्षेत्रामध्ये एक्स-रे आधारित तंत्रज्ञानाचा वापर अत्यंत महत्त्वाचा ठरणार आहे. काढणीपश्‍चात शेतीमालाचे गुणधर्म तपासण्याच्या क्षेत्रात तर त्यातून क्रांती येण्याची शक्यता आहे. कारण तपासणी, सर्वेक्षण आणि अन्य छोट्या छोट्या कामांसाठी वापरले जाणारे मनुष्यबळ कमी होऊ शकते. सध्या प्रयोगशाळांमध्ये नमुने वेगळे करण्यापासून साफसफाईसारख्या अनेक कामांसाठी अधिक मनुष्यबळ लागते.

काय आहे हे तंत्र?

-भुईमुगाच्या पूर्ण शेंगांच्या तपासणीसाठी एक्स-रे रेडिओग्राफी आणि खास विकसित केलेल्या कृत्रिम बुद्धिमत्ता आधारित अल्गोरिदमचा वापर करण्यात आला आहे.

- भुईमुगाच्या पैदास आणि बीजोत्पादनाच्या साखळी प्रक्रियेमध्ये शेंगातील दाण्याचा आकार, दाण्याचे वजन आणि अन्य व्यावसायिक मूल्यांची तपासणी करण्यासाठी माणसांच्या साह्याने प्रत्येक लॉटमधील काही शेंगा फोडून कुशल तंत्रज्ञांच्या साह्याने तपासणी करावी लागत होती. यात मोठ्या प्रमाणात मनुष्यबळ आणि वेळ वाया जात होता. आता ही नवी प्रणाली भुईमुगाच्या पैदास कार्यक्रमाच्या यंत्राच्या संरचनेमध्ये अंतर्भूत करणे शक्य आहे. त्यामुळे अत्यंत वेगाने तपासणी शक्य होईल.

-इक्रिसॅटमधील पीक पैदास विभागातील क्लस्टर लिडर डॉ. जानिला पासूपुलेटी यांनी सांगितले, की सध्या आधुनिक प्रतिमा प्रक्रिया अल्गोरिदमच्या साह्याने आभासी टरफल काढण्याच्या प्रक्रियेवर काम केले जात आहे. त्यामुळे त्या शेंगदाण्याचे वजन, संख्या आणि उर्वरित टरफलाचे प्रमाण या बाबतच्या प्रमाणित पद्धती तयार केल्या जात आहेत. आम्ही त्यात शेंगदाण्याचा आकार आणि अन्य बाबीनुसार मापन करणारी अल्गोरिदम विकसित करत आहोत. एकाच एक्स-रे स्कॅन यंत्राद्वारे अनेक गुणधर्म लक्षात येणार असल्यामुळे वेळ आणि खर्च वाचेल.

- पुढील हंगामासाठी उत्तम प्रतीचे बियाणे मिळवण्यासाठी हे तंत्र उपयोगी ठरणार आहे. एका दिवसामध्ये शंभरपेक्षा अधिक बियाणे लॉट तपासता येतील.

‘आभासी’ टरफल काढणी फायदेशीर

-आभासी पद्धतीने टरफल किंवा आवरणाच्या आतपर्यंत पाहता येत असल्यामुळे वेगवेगळ्या शेतीमालाच्या तपासणीसाठी हे तंत्र उपयोगी ठरेल. उदा. भात, सातू, तूर इ. विशेषतः टरफल किंवा तूस आवरण काढण्यापूर्वीच त्यांचे व्यावसायिक मूल्य निश्‍चित करता येऊ शकेल, असे डॉ. चौधरी म्हणाल्या.

- सध्या प्रत्यक्ष अंकुरण पद्धतीने बियांची अंकुरणक्षमता तपासली जाते. दर वर्षी प्रत्येक लॉटमधील काही बियाणे या प्रमाणे मोठ्या प्रमाणात बियाणे वाया जाते. एक्स-रे आणि सीटी स्कॅन या तंत्रामुळे मुख्यतः बियातील गर्भअंकूराचीही तपासणी करता येणार असल्यामुळे वाचणार आहे.