नागपूर : पांढऱ्या कापसाला रंगीत करण्यासाठी रासायनिक रंगांचा वापर होतो. याला नैसर्गिक रंगीत कापूस जाती पर्याय ठरणार, अशी चर्चा वारंवार झाली. परंतु गेल्या ३० वर्षांत रंगीत कापूस जातींच्या निर्मिती संशोधनाला अपेक्षित गती मिळालेली नाही. त्यामुळे रंगीत कापसाचा पर्याय आर्थिकदृष्ट्या परवडणारा नसल्याचे सांगितले जाते. या जातीचे बोंड उन्हात बराच काळ राहिल्यास रंग उडण्याची शक्यता असते, असा दावाही तज्ज्ञांनी केला आहे.

नागपुरातील केंद्रीय कापूस संशोधन संस्थेचे तत्कालीन संचालक डॉ. केशव क्रांती यांच्या मार्गदर्शनाखाली रंगीत कापूस जातींबाबत संशोधन कार्य पुढे गेले. जंगली कापूस जातीतून वैदेही-९५ ही रंगीत कापसाची जात निवड पद्धतीने विकसित करण्यात आली. अकोला येथील डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाच्या माध्यमातून या जातीचे बीजोत्पादन करण्यात येत आहे. येत्या काळात या जातीचे बियाणे शेतकऱ्यांना उपलब्ध होईल. परंतु रंगीत कापसाला अपेक्षित स्टेपल लेंग्थ मिळत नाही, असे या क्षेत्रातील उद्योजकांचे म्हणणे आहे. त्यामुळेच याला मागणीही नाही; परिणामी या कापसाची उपयोगिता आणि संशोधनावरच प्रश्‍नचिन्ह निर्माण झाले आहे.

विशेष म्हणजे यापूर्वी १९९७  मध्ये केंद्रीय कापूस संशोधन संस्थेने रंगीत कापसाचा प्रकल्प डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाला दिला होता. भारतीय कृषी संशोधन परिषद त्यासाठी आग्रही होती.  खंडवा (मध्य प्रदेश) येथील कापूस संशोधन केंद्राचे तत्कालीन संशोधक डॉ. के. सी. मंडलोई यांनी केसीसी - १ (खंडवा कलर कॉटन - १) ही रंगीत कापसाची जात विकसित केली होती. अकोला कृषी विद्यापीठातील कापूस तज्ज्ञ स्वर्गीय एल. डी. मेश्राम यांच्या मार्गदर्शनाखाली केसीसी - १ या रंगीत कापूस जातीची लागवड करण्यात आली. परंतु, जास्तवेळ उन्हात बोंड असल्यास कापसाचा रंग उडणे, तसेच कापड तयार करण्यासाठी धाग्याची अपेक्षित लांबी न मिळणे, अशा अडचणी या जातीमध्ये होत्या. 

रंगीत कापसाची लागवड करावयाची असल्यास त्या भागात ३० ते ५० मीटर क्षेत्रात दुसरी कापसाची जात लावता येत नाही. या वेळी रंगीत कापसाला मागणी नसल्याने लागवडीसाठीदेखील शेतकरी पुढे येत नव्हते. त्यामुळे हा प्रकल्प मागे पडला. त्यानंतर आता पुन्हा रंगीत कापसाच्या जातीची चर्चा होत असली, तरी उत्पादकता, बाजारपेठ या विषयींचा गुंता सुटल्याशिवाय शेतकरी हा पर्याय स्वीकारणार नाहीत, हे वास्तव आहे.   एकत्रित संशोधनाची गरज... रंगीत कापूस सध्या केवळ खाकी रंगाचा आहे. या खाकी रंगाच्या कापसाचे उत्पादन झाल्यानंतर त्याचे जिनिंग करावयाचे असल्यास संपूर्ण जिनिंग यंत्रणा स्वच्छ करावी लागेल, अन्यथा भेसळ होण्याची शक्यता असते. त्यामुळे हा धोका पत्करण्यास कोणीच सहज तयार होत नाही. रंगीत कापसामध्ये अपेक्षित तंतूची लांबी आणि जाडी अद्याप मिळालेली नाही. त्यामुळे या कापसाच्या जातीच्या संशोधनात अद्याप मोठा पल्ला गाठायचा आहे.

सध्या प्रायोगिक तत्त्वावर सिरकॉटच्या मदतीने खाकी रंगाच्या कापसापासून कापड तयार केले जाते. अनेक रंगांचा पर्याय उपलब्ध झाला, तर पुढील काळात रंगीत कापसाचा पर्याय सक्षम ठरेल. यासाठी सर्व संशोधन संस्थांनी एकत्रित समन्वयातून संशोधनाची गरज आहे, असे नागपूर येथील केंद्रीय कापूस संशोधन संस्थेचे संचालक डॉ. विजय वाघमारे यांनी सांगितले.