म्हैसपालनाचे तंत्र या लेखमालेमध्ये म्हैसपालनातील विविध शास्त्रीय जसे म्हशीच्या प्रजाती, सुयोग्य गोठा, आहाराचे नियोजन, रोग व लसीकरण, प्रजनन व्यवस्थापन इ. महत्त्वाच्या विषयाची माहिती देण्यात आली. लेखमाला सुरू झाल्यानंतर महाराष्ट्रातील विविध भागांतील म्हैसपालकांनी फोनद्वारे म्हैसपालनातील विविध समस्या सांगितल्या. यापैकी म्हैसपालकांना जास्त प्रमाणात येणाऱ्या समस्यांवर उपाययोजना देण्याचा प्रयत्न या लेखामध्ये केला अाहे.   समस्या १ ः दूध देणाऱ्या म्हशींना आहार कसा असावा? म्हशीची दूध देण्याची क्षमता ही म्हशीची प्रजाती, वेत संख्या, आहार, पाणी व्यवस्थापन इ. बाबींवर अवलंबून असते. म्हैस विल्यानंतर तीन आठवड्यांनी दूध देण्याची क्षमता पूर्ण विकसित होते. म्हैस विल्यानंतर म्हशीला कुट्टी केलेला सुका चारा (५ ते ६ किलो) व हिरवा सकस चारा (१० ते १५ किलो) विभागून दिवसातून दोन वेळा द्यावा. म्हैस दूध देत आहे त्याच्या ५० टक्के संतुलित पशुखाद्य व दोन किलो जास्त पशुखाद्य द्यावे (उदा. सहा लिटर दूध देणाऱ्या म्हशीला पाच किलो पशुखाद्य द्यावे). ज्यावेळेस पशुखाद्य वाढवून दूध देण्याची क्षमता वाढत नसेल या वेळेस पशुखाद्याचे प्रमाण वाढवू नये ही म्हशीची दूध देण्याची जास्तीत जास्त क्षमता समजावी. सोबतच दररोज १०० ग्रॅम खनिज मिश्रण व कमीत कमी दिवसातून चार वेळा स्वच्छ पाणी द्यावे. दहा लिटरच्या वर दूध देणाऱ्या म्हशींना बायपास प्रोटिन व बायपास फॅट यांचा समावेश आहारामध्ये करावा जेणेकरून दूध क्षमता टिकून राहते व अन्नद्रव्याची कमतरता भासत नाही. समस्या २ ः घरी संतुलित आहार कसा तयार करावा? दूध व्यवसायामध्ये सर्वात जास्त खर्च हा खाद्यावर होत असतो. म्हशींना उच्च प्रतीचे व संतुलित पशुखाद्य देणे हे दूध उत्पादन टिकविण्यासाठी तसेच म्हशीच्या शरीरासाठी आवश्‍यक आहे. यामुळे स्वतः तयार केलेले पशुखाद्य हे चांगल्या प्रतीचे असते. सोबतच खर्च कमी लागतो. यामुळे आर्थिक बचत होते. याकरिता पाच किंवा अधिक म्हैसपालकांनी शक्‍यतो स्वतः पशुखाद्य तयार करावे. काही प्रमाणके खालीलप्रमाणे आहेत. मिश्रण क्र. १ ः सरकी पेंड - ४० टक्के, भरडलेला मका - ४० टक्के, तूर/ हरभरा चुरी - १७ टक्के, मीठ - १ टक्के, खनिज मिश्रण - २ टक्के मिश्रण क्र. २ ः सरकी पेंड - ३४ टक्के, भरडलेला मका - २० टक्के, हरभरा चुरी - २० टक्के, उडीद चुरी - १२ टक्के, तूर चुरी - १० टक्के, गव्हाचा भुसा - २ टक्के, मीठ - २ टक्के मिश्रण क्र. ३ ः सरकी पेंड - १० टक्के, शेंगदाणा पेंड - २२ टक्के, भरडलेला मका - २५ टक्के, तांदूळ भुसा - १० टक्के, तांदूळ कणी - १० टक्के, गव्हाचा कोंडा - १० टक्के, मीठ खनिज मिश्रण - ३ टक्के शेतामध्ये उत्पादित घटक व बाजारात उपलब्ध व स्वस्त घटक घेऊन कमी खर्चात संतुलित आहार तयार करावा. समस्या ३ ः गाभण म्हशीला जंतनाशकाची मात्रा द्यावी का? फेनबेनडॅझाॅल घटक असलेले जंतनाशक गाभण म्हशींना सर्व अवस्थेत सुरक्षित आहे. हे जंतनाशक म्हशीला पशुवैद्यकाच्या सल्ल्यानेच द्यावे. इतर जंतनाशके कृत्रिम रेतनानंतर तीन महिन्यापर्यंत देऊ नये. गाभण अवस्थेच्या तिसऱ्या किंवा ६ महिन्यानंतर जंतनाशक व गोचीडनाशकाची मात्रा द्यावी. समस्या ४ ः म्हशीच्या दोन वेतामधील अंतर जास्त राहत असेल आणि म्हशी गाभण राहत नसतील तर काय करावे? दर दीड वर्षाला म्हशीकडून एक वेत मिळाले तरच म्हशीची प्रजननक्षमता सुयोग्य आहे व अशा म्हशीपासून अधिक रेडके मिळतात व जास्त दूध उत्पादन मिळते. यामुळे म्हैस विल्यानंतर सर्व घटक योग्य असल्यास म्हैस दीड महिन्यांनी माजावर आल्यास कृत्रिम रेतन करावे. ज्या म्हशी माजावर येत नाहीत अशा म्हशीची पशुवैद्यकाकडून तपासणी करून घ्यावी व उपचार करावेत. म्हैस विल्यानंतर तीन महिन्याच्या आत माजावर अाणून रेतन करावे. तज्ज्ञ पशुवैद्याकडून कृत्रिम रेतन करुन म्हैस लवकर गाभण करून घ्यावी जेणेकरून गाभण नसलेल्या म्हशींना पुन्हा माजावर येण्याचे उपचार करता येतील. म्हैस विल्यानंतर ४ ते ४.५ महिन्याच्या आत गाभण असणे हे दोन वेतातील अंतर योग्य राहण्याकरिता आवश्‍यक आहे.

  समस्या ५ ः ब्रुसेलॉसीस रोगाकरिता लसीकरण कधी करावे? ब्रुसेलॉसीस रोगाकरिता फक्त मादी म्हशींना किंवा पारड्यांना पशुवैद्यकाच्या सल्ल्याने वयाच्या ४ ते ७ महिन्यापर्यंत Cotton-१९ या लसीची दोन मिली मात्रा कातडी खाली द्यावी.   समस्या ६ ः म्हशींना वारंवार कासदाह आजार का होतो? कासेची सूज व कासदाह हा गंभीर आजार असून उपचार खर्चिक असतो. उपचार वेळेत नाही झाल्यास कासेचा सड खराब होतो व दूध देणे बंद होते. याकरिता खालील बाबी कराव्या.

संपर्क ः डॉ. एम. व्ही. इंगवले, ९४०५३७२१४२ (स्नातकोतर पशुवैद्यक व पशुविज्ञान संस्था, अकोला)