डॉ. रविराज सूर्यवंशी, डॉ. संजीव पिटलावार

Animal Care : कर्करोगाचे (Cancer) सौम्य आणि गंभीर असे प्रकार आहेत.मोठ्या जनावरांमध्ये मुख्यतः डोळे, प्रजनन संस्थेचे विविध अवयव, मोठे आतडे आणि शिंगामध्ये; तर छोट्या जनावरांमध्ये तोंड, मलाशय, मूत्राशयाचा कर्करोग आढळतो. लक्षणे ओळखून तातडीने उपाययोजना कराव्यात.

दुधाळ व पाळीव प्राण्यांमध्ये कर्करोगाचे प्रमाण दिवसेंदिवस वाढत आहे. या आजारावर उपचार पद्धती पशुवैद्यकीय महाविद्यालयामध्ये उपलब्ध झाल्या आहेत.

शरीराच्या एखाद्या भागात पेशींच्या अनियंत्रित वाढीमुळे निर्माण झालेल्या गाठीने होणारा एक गंभीर स्वरूपाचा आजार म्हणजे कर्करोग होय. शरीराच्या गरजेनुसार नव्या पेशी जुन्या पेशींची जागा घेतात, ही पेशी विभाजनाची नेहमीची पद्धत आहे;

पण कधी कधी नव्या पेशींची गरज नसताना हे विभाजन अतिरिक्त होत असते आणि या अतिरिक्त पेशींचे गाठोडे म्हणजेच ट्यूमर. कर्करोगाचे सौम्य आणि गंभीर असे प्रकार आहेत.

सौम्य प्रकारचा ट्यूमर एका ठिकाणावरून दुसऱ्या ठिकाणी पसरत नाही, कमी हानिकारक असतात. गंभीर प्रकारचे ट्यूमर हे पसरणारे आणि शस्त्रक्रियेनंतर पुन्हा उद्‍भवू शकणारे असतात.

कर्करोगाची लक्षणे ः
१) लक्षणे ही विशिष्ट भागातील शरीरक्रियेच्या कामातील मंदी किंवा स्थगितीमुळे शक्यता दर्शवते. ५ ते १० वर्षे वयोगटातील मोठ्या जनावरांमध्ये (गाय, बैल, म्हैस) होतो; परंतु वयस्कर जनावरांतसुद्धा हा आजार आढळत आहे. १० वर्षांपेक्षा जास्त वयोगटातील जवळपास ५० टक्के पाळीव प्राण्यांमध्ये (कुत्रा, मांजर) आढळतो.

२) मोठ्या जनावरांमध्ये मुख्यतः डोळे, प्रजनन संस्थेचे विविध अवयव, मोठे आतडे आणि शिंगामध्ये; तर छोट्या जनावरांमध्ये तोंड, मलाशय, मूत्राशय, स्तनग्रंथींचा कर्करोग आढळतो.
३) कर्करोग हा पूर्णपणे आनुवंशिक नसला तरी कुत्र्यांच्या ग्रेट डेन, रॉट विलर, ग्रे हाउंड प्रजातींमध्ये हाडांचा आणि खिल्लार बैलांमध्ये शिंगाचा कर्करोग आढळतो.

४) मोठ्या जनावरांमध्ये शिंगाच्या कर्करोगामुळे शिंगास वेदना होतात, जनावर सतत डोके हलवते, शिंग एका बाजूला झुकते, झाडास शिंग घासते. शिंगास हलके मारल्यावर त्यातून आवाज येतो, जो निरोगी शिंगातून येत नाही.
५) बेंदूर, बैलपोळा सणांच्या काळात काही शेतकरी बैलाची शिंगे तासून रासायनिक रंग लावतात; परंतु या कारणांमुळे मोठ्या जनावरांमध्ये शिंगाचा कर्करोग होतो. वैज्ञानिकांच्या अभ्यासात असे आढळून आले क्ष- किरणांच्या अतिवापरामुळे आणि प्रखर सूर्यप्रकाशातील अतिनील किरणाच्या माऱ्यामुळे कर्करोग होऊ शकतो.

६) लहान जनावरांमध्ये तोंडाच्या कर्करोगामध्ये (हिरड्या) तोंडातून लाळ गळणे, रक्त येणे, तोंडाचा वास येणे, अन्न चावण्याची क्षमता कमी होणे अशी लक्षणे दिसतात; परिणामी प्राण्याची अवस्था खालावते.
७) प्रजननसंस्थेतील कर्करोगामध्ये योग्य पद्धतीने रेतन भरवून सुद्धा गर्भधारणेस अडथळा येतो. बाह्यभागातील कर्करोगात गाठ सदृश वाढ दिसून येते. अशाप्रकारची लक्षणे दिसून आल्यास तत्काळ पशुवैद्यकांशी संपर्क साधून उपचार करावे.

उपचार पद्धती :
१) लवकर निदान झाल्यास हा आजार औषधोपचार किंवा क्ष-किरणांच्या उपचार पद्धतीने आटोक्यात आणता येतो.
२) कर्करोगाची गाठ शल्यचिकित्सा करून पूर्णपणे काढता येते. विशिष्ट अवयवाच्या (शिंग, गर्भाशय अंडाशय, स्तनग्रंथी, डोळे, इ.) कर्करोगात ते अवयव गाठी सकट काढून टाकता येतात. निश्‍चित (सौम्य किंवा गंभीर) निदान प्रयोगशाळेत वाढीच्या तपासणीवरून केले जाते.

प्रतिबंधात्मक उपाय :

१. कडक उन्हात बैलांना काम देऊ नये; त्यांना उन्हापासून आराम मिळावा म्हणून निवाऱ्याची सोय करावी.
२. शिंगांना रासायनिक रंग लावू नये.
३. काही भागात कर्करोगास उत्तेजित करणाऱ्या वनस्पती आढळतात; त्या जनावरांच्या खाद्यामध्ये येऊ देऊ नयेत.
४. पाळीव प्राण्यांतील (कुत्रा, मांजर) प्रजनन संस्थेचे कर्करोग होऊ नयेत म्हणून लहान वयातच (३-६ महिने) नसबंदी करून घ्यावी.


डॉ. रविराज सूर्यवंशी, ७३८७४२५२०६
( सहाय्यक प्राध्यापक पशू- शल्य चिकित्सा व क्ष-किरण विभाग, पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, उदगीर, जि. लातूर)