Goat Rearing : महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाच्या संगमनेरी सुधार प्रकल्प शेळीपालकांसाठी दिशादर्शक ठरला आहे. या प्रकल्पातून जातिवंत शेळी आणि बोकडांचा पुरवठा करण्यात येतो. त्यामुळे संगमनेरी शेळीपालन शेतकऱ्यांना आर्थिक प्रगतीची दिशा मिळाली आहे.

योग्य पद्धतीने संगोपन होत नसल्याने संगमनेरी शेळी नामशेष होत चालली होती. हे ओळखून महात्मा फुले कृषी विद्यापीठामध्ये २००२ मध्ये अखिल भारतीय समन्वित संगमनेरी शेळी सुधार प्रकल्पाला सुरुवात झाली.

या ठिकाणी संगमनेरी शेळीचे संवर्धन, संशोधन करून पैदास वाढविण्यात आली. कुलगुरू डॉ. प्रशांतकुमार पाटील, संशोधन संचालक डॉ. सुनील गोरंटीवार, पशुसंवर्धन विभागाचे प्रमुख डॉ. दिनकर कांबळे, वरिष्ठ शास्त्रज्ञ डॉ. विष्णू नरवडे यांच्या मार्गदर्शनाखाली संगमनेरी शेळी पालनासंदर्भात विविध उपक्रम सुरू आहेत.

प्रकल्पातील वरिष्ठ शास्त्रज्ञ डॉ. विष्णू नरवडे म्हणाले, की राहुरी, संगमनेर, श्रीरामपूर, नाशिक जिल्ह्यांतील सिन्नर आणि पुणे जिल्ह्यातील बेल्हा परिसरातील शेतकऱ्यांकडे संगमनेरी शेळ्या आहेत. आमच्या प्रकल्पाचे माजी वरिष्ठ शास्त्रज्ञ डॉ. संजय मंडकमाले यांच्या पुढाकाराने मूळ गुणधर्म व वेगळ्या पद्धतीचा अभ्यास करून संगमनेरी शेळीचे जतन होत असलेल्या भागामध्ये आम्ही सर्वेक्षण केले.

यातून तीन हजार शेळ्यांची नोंद झाली. परंतु या शेळ्यांमध्ये अन्य जातींचा संकर झाल्याने मोजक्याच शेळ्या शुद्ध वंशाच्या होत्या. यातील निवडक दिडशे शेळ्या आणि दीडशे बोकडांची निवड करून पाच वर्षे संवर्धन आणि संशोधन करण्यात आले.

यातून जातिवंत शेळ्यांची संख्या वाढवली. आम्ही संगमनेरी शेळी पालन करणाऱ्या शेतकऱ्यांना जातिवंत बोकडांचा मोफत पुरवठा केला. यातून गेल्या वीस वर्षांत सुमारे २५ हजार शेतकऱ्यांकडे ६५ हजारांपेक्षा अधिक शेळ्यांचे संगोपन सुरू आहे. यातूनच शेतकऱ्यांना आर्थिक फायदा होत आहे.

संशोधनाचा फायदा

 शेळीचे दूध, वजन वाढ झाली. तसेच जुळी करडे देणाऱ्या शेळ्यांची संख्या वाढली.

 वर्षभरात साधारणपणे शेळी सव्वीस किलोपर्यंत वाढते. बोकडाचे वजन ३० किलोपासून ६५ किलोपर्यंत वाढते. तीनपासून पाचपर्यंत करडांची संख्या गेली.

 ‘प्रथम शेतकरी‘ प्रकल्पातील शेतकऱ्यांना पैदाशीसाठी बोकड आणि शेळ्यांचा पुरवठा.

 चंदनापुरी (ता. संगमनेर) येथील विकास रहाणे आणि सिन्नर तालुक्यातील गणेश खाडे यांच्याकडे सुधारित तंत्रज्ञानातून विशेष ‘स्टार्टअप’ सुरू होत आहे.

 हिरवगाव पावसा (ता. संगमनेर) येथील अनिल गोफणे यांच्या एका शेळीने पाच आणि दोन शेळ्यांनी प्रत्येकी चार पिलांना जन्म दिला आहे.

दुधाचा साबण, पावडरीचा प्रयोग

संवर्धनासोबत शेळीच्या दुधाचे उत्पादन वाढीसाठी संशोधन झाले आहे. त्यातून संगमनेरी शेळी आता दीड ते दोन लिटरपर्यंत दूध देते. सिन्नर (जि. नाशिक) येथील मनीषा पोटे यांच्या पुढाकाराने युवामित्र संस्थेने शेळी सुधार प्रकल्पाशी करार केला. ही संस्था दररोज दुधाचे संकलन करते. शेळी सुधार प्रकल्पाने दुधापासून पावडर, साबण निर्मितीचा प्रयोग केला आहे. लेंडी खतापासून व्हर्मिवॉश, गांडूळ खत निर्मिती केली जाते.

- डॉ. विष्णू नरवडे, ९४२२०२७१६७