डॉ. विलास टाकळे

Animal Husbandry: कोलिबॅसिलोसिस हा जिवाणूमुळे होणारा आजार आहे. प्रामुख्याने लहान करडे, कोकरू आणि दोन आठवड्यांपेक्षा कमी वयाच्या लहान पिल्लांना आजार होतो. तीव्र अतिसार आणि अपुरे द्रवपदार्थ सेवनामुळे जलद निर्जलीकरण होते. कोलिबॅसिलोसिस आणि विविध आजारांपासून संरक्षण होण्यासाठी नवजात पिल्लांना चीक पाजणे आवश्यक आहे.

एक महिन्यापेक्षा कमी वयाच्या शेळ्या, मेंढ्यांना तीव्र अतिसार होण्याची शक्यता जास्त असते. तीव्र जुलाब होतात. या आजाराला विविध कारणे आहेत. यामध्ये प्रामुख्याने विण्याच्या कालावधीमधील प्रतिकूल हवामान परिस्थिती, लवकर दूध सोडणे, गोठ्यातील गर्दी, अस्वच्छ गोठा, कोलाई, क्लोस्ट्रिडियम कॅम्पिलोबॅक्टर किंवा साल्मोनेला जिवाणूंचे संक्रमण, क्रिप्टोस्पोरिडिया कोक्सीडिया, गिआर्डिया किंवा वर्म्स सारखे परजीवी किंवा विषाणू यांचा प्रादुर्भाव यांचा समावेश आहे.

लक्षणे

लहान करडे, कोकरांमध्ये अतिसार हे एक मृत्युदर वाढण्याचे मुख्य कारण आहे. जेव्हा मेंढ्या किंवा शेळ्यांना पोटाचे आजार होतात तेव्हा त्यांची विष्ठा मऊ पातळ आणि दुर्गंधीयुक्त बनते.

कोलिबॅसिलोसिस हा जिवाणूमुळे होणारा आजार आहे. प्रामुख्याने लहान करडे, कोकरू आणि दोन आठवड्यांपेक्षा कमी वयाच्या लहान पिलांना आजार होतो.

आजारी मेंढ्या आणि शेळ्यांच्या विष्ठेत कोलिबॅसिलोसिस नावाचा जिवाणू असतो. जेव्हा कोकरू/करडे या विष्ठेने दूषित अन्न किंवा पाणी खातात तेव्हा ते आजारी पडतात. सुस्त होऊन खाण्यास नकार देतात. त्यांना पातळ पांढरे-पिवळे किंवा राखाडी रंगाचे अतिसार होतात, यास पांढरे स्कॉर्स  म्हणतात.

संक्रमित पिलांना नाभीसंबंधीचा दाह आणि सूज दिसून येते.

तीव्र अतिसार आणि अपुरे द्रवपदार्थ सेवनामुळे जलद निर्जलीकरण होते. त्वरित उपाययोजना न केल्यास निर्जलीकरण आजाराच्या वाढीस आणि मृत्यूला कारणीभूत ठरते.

घाणेरडे आणि ओलसर गोठे आजाराचा धोका वाढवू शकतात, मेंढ्या किंवा पिल्लांना वेगवेगळ्या ठिकाणी हलवणे किंवा त्यांना जास्त गर्दीमध्ये आजाराचा प्रादुर्भाव वाढू शकतो. आजारी पिल्ले निरोगी पिल्लांसोबत मिसळल्याने त्यांना कोलिबॅसिलोसिस संसर्ग होण्याची शक्यता असते.

चीक पाजणे आवश्यक

कोलिबॅसिलोसिस आणि विविध आजारांपासून संरक्षण होण्यासाठी नवजात पिल्लांना चीक पाजणे आवश्यक आहे. पिलाच्या जन्मानंतर चीक पाजला नाही तर कोलिबॅसिलोसिस होण्याची शक्यता वाढते. कारण चिकामध्ये आजार प्रतिकार क्षमता बळकट करणारे घटक असतात.

पिल्लाच्या वजनाच्या १० टक्के चीक पाजणे आवश्यक आहे. चिकाच्या अति सेवनामुळे लहान करडांना पांढऱ्या रंगाच्या जुलाब होतात. त्यामुळे करडांमध्ये मृत्युदर प्रमाण वाढते.

नवजात करडांचे व्यवस्थापन

जन्मानंतर पहिल्या २४ तासांत करडांची विशेष काळजी घ्यावी लागते. या वेळी करडांना जास्त ऊर्जेची गरज असते. तसेच नवीन वातावरणातील बदलाशी जुळवून घेणे महत्त्वाचे असते.

सर्वसाधारणपणे शेळी व्यायल्यानंतर तिच्या पिलास चाटून स्वच्छ व कोरडे करते. जर असे दिसून आले नाहीतर मात्र अशा करडांना कोरड्या टॉवेलने पुसून स्वच्छ करावे. जर टॉवेल उपलब्ध नसेल तर वाळलेल्या मऊ गवताचा वापर करून करडाचे शरीर कोरडे करावे. करडांचे शरीर कोरडे करताना होणाऱ्या घर्षणामुळे श्वासोच्छ्वास व्यवस्थित होण्यास मदत होते.

मृत मेंढ्या, पिलांमध्ये आजाराची लक्षणे

जिवाणू संसर्गामुळे होणाऱ्या जळजळीमुळे आतडे नेहमीपेक्षा जास्त लाल दिसते.

द्रव आणि वायू जमा होणे, विशेषतः लहान आतड्यात, आतड्यांमध्ये सूज येऊ शकते.

आतड्यामध्ये राखाडी ते पिवळ्या रंगाचा द्रव असू शकतो, हे आजाराचे गंभीर लक्षण आहे.

यकृत आणि मूत्रपिंडांसारख्या इतर अंतर्गत अवयवांमध्ये सूज किंवा रक्तसंचय होतो.

उपचार

अँटिबायोटिक्स कोलिबॅसिलोसिसवर प्रभावीपणे उपचार करू शकतात.

आजारी कोकरू आणि पिलांना डीहायड्रेशन टाळण्यासाठी पुरेसे पिण्याचे पाणी आणि इलेक्ट्रोलाइट्स पुरवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

प्रौढ मादी मेंढ्या आणि शेळ्या यांना विण्याच्या अगोदर ६-८ आठवड्यांपूर्वी लसीकरण करावे. जेणेकरून त्यांच्या पिलांना कोलिबॅसिलोसिस आणि इतर विविध आजारांपासून संरक्षण मिळेल.

लहान पिलांना स्वतंत्र कोरडा स्वच्छ गोठ्यात ठेवावे. लहान पिल्लांना मोठ्या वयाच्या शेळ्या, मेंढ्यांच्या सोबत ठेवू नये.

- डॉ. विलास टाकळे,

९५४५४३३५७४ (वरिष्ठ संशोधन अधिकारी, बाएफ, वाघोली फार्म, पुणे)