डॉ. चंद्रकांत लटपटे, डॉ. संजोग बोकन, धनंजय मोहोड

रेशीम कीटकांवर (Silkworm) जिवाणू, विषाणू व बुरशींचा प्रादुर्भाव (Silkworm Disease) होऊन रोग होतात. त्यांचा प्रसारही झपाट्याने होतो. एकदा रोग झाल्यानंतर अनेक वेळा पूर्णतः नियंत्रणात येत नसल्याने रेशीम कीटक मरतात. हे टाळण्यासाठी रेशीम कीटकांस रोग होऊ नये यासाठी काळजी घेणे हेच महत्त्वाचे आहे.

रेशीम कीटकास प्रामुख्याने खालील रोग होतात.

१) फ्लॅचरी २) मस्कार्डीन ३) ग्रासरी

१. फ्लॅचरी रोग

हा जिवाणूंमुळे होणारा रोग आहे. रेशीम कीटकाच्या ज्या भागास प्रादुर्भाव होतो, त्यानुसार रोगाचे तीन प्रकार पडतात.

कारणे ः

-कीटक संगोपनगृहात जास्त तापमान, आर्द्रता असणे.

-निकृष्ट तुती पाला अळ्यांना खाद्य म्हणून देणे. प्रमाणापेक्षा जास्त किंवा कमी प्रमाणात पाला अळ्यांना देणे.

-वेळेवर स्पेसिंग न देणे, बेडमध्ये रेशीम अळ्यांची प्रमाणाबाहेर गर्दी असणे.

अ) सेप्टिसेमिया : हा रोग प्रामुख्याने रेशीम अळ्यांच्या रक्तात होतो.

रोग होण्याची कारणे

-रेशीम अळ्यांच्या रक्तामध्ये स्ट्रेप्टोकोकाय बॅसीलाय या जिवाणूच्या वाढीमुळे हा रोग होतो.

-हे जिवाणू जमिनीत, हवेत, तुती पाल्यावर, कीटक संगोपनगृहात कीटक संगोपन साहित्यावर मुक्त संचार करीत असतात.

-तुती पाल्याला चिकटलेले जिवाणू अळ्यांना झालेल्या जखमेतून अळीच्या शरीरात प्रवेश मिळवतात व रोगाचा प्रसार होतो.

लक्षणे : रेशीम अळ्यांची हालचाल व भूक मंदावते. तिची वाढ खुंटते. शरीर ताठ होऊन त्वचा मऊ पडते. रोगग्रस्त अळ्या ओकारी करतात. त्यांची विष्ठा हिरवट मण्यासारखी दिसते.

ब) पचन संस्थेचा फ्लॅचरी : रेशीम अळीच्या पचनसंस्थेस बाधा होत असल्याने या रोगास पचन संस्थेचा फ्लॅचरी असे म्हणतात.

लक्षणे :

-अळीची विष्ठा हिरवट, मऊ व मण्यांच्या माळेप्रमाणे असते.

-अळीची भूक व हालचाल मंदावते. तिच्या वाढीचा वेग कमी होतो.

- रोगग्रस्त अळ्यांची तुती पाल्याखाली जाऊन बसण्याची प्रवृत्ती दिसून येते.

- शेवटच्या अवस्थेतील रेशीम अळ्यांना या रोगाची बाधा झाल्यास कीटक कोष न बांधता चंद्रिकेवर फिरत राहतात. चंद्रिकेवरच मरतात.

क) सोटो किंवा टॉक्सिकॉसिस : जिवाणूद्वारे तयार होणाऱ्या विषाच्या सान्निध्यात रेशीम अळी आल्यास या रोगाचा प्रादुर्भाव होतो. त्यामुळे या रोगास टॉक्सिकॉसिस असे म्हणतात.

कारणे ः

-बॅसिलस थुरिंजीएन्सीस या जिवाणूंचा काही पिकांमध्ये जैविक कीडनाशक म्हणून वापर केला जातो. पिकावर फवारणी करतेवेळी बाजूला तुतीची बाग असल्यास तुती पानांवर नकळत हवेमुळे फवारणी होऊ शकते. अशी तुती पाने रेशीम अळ्यांच्या खाण्यात आल्यास अळ्यांना या रोगाची बाधा होते.

लक्षणे :

-रोगाने बाधित अळी अचानकपणे तुती पाला खाणे कमी करतात.

-मृत रेशीम अळीचे शरीर काळे पडते. त्वचा नाजूक होऊन फाटते. त्यातून गडद तपकिरी रंगाचा दुर्गंधीयुक्त द्रव बाहेर पडतो.

-रेशीम अळ्यास जिवाणू किंवा विषाणूमुळेही फ्लॅचरी रोग होतो.

२. मस्कार्डीन रोग : परजीवी बुरशीमुळे होणाऱ्या या रोगाचा प्रादुर्भाव हिवाळ्यात तसेच पावसाळ्यात दिसून येतो. रेशीम अळीच्या मृत शरीराचा रंग पांढरा झाल्यास पांढरा मस्कार्डीन व हिरवा झाल्यास हिरवा मस्कार्डीन असे म्हणतात.

कारणे :

-पांढरा मस्कार्डीन हा बिव्हेरिया बॅसियाना व हिरवा मस्कार्डीन नोमुरिया रीलाय या बुरशीमुळे होतो.

-कीटक संगोपनगृहातील कमी तापमान व जास्त आर्द्रता या बुरशीच्या वाढीस कारणीभूत ठरते.

लक्षणे :

अळ्यांची भूक कमी होऊन हालचाल मंदावते.

-रोगाचा प्रादुर्भाव झालेल्या अळ्याचे मृत शरीर कडक होऊन पांढऱ्या व हिरव्या खडूसारखे दिसते.

३. ग्रासरी रोग :

रेशीम कीटकांना होणाऱ्या विविध रोगांपैकी जवळपास ३३ ते ५५ टक्के वाटा ग्रासरी रोगाचा आहे. हा रोग वर्षभर होऊ शकतो. मात्र त्याचा जास्तीत जास्त प्रादुर्भाव उन्हाळा व पावसाळा या दोन ऋतूंमध्ये जाणवतो. ग्रासरी रोगास दुध्या रोग (रोगग्रस्त अळ्यांची त्वचा फाटून दुधासारखा द्रव बाहेर येतो.) किंवा लटक्या रोग (यामध्ये रोगग्रस्त अळ्या रॅकवर अथवा चंद्रिकेवर डोके खाली करून उलटे लटकलेले दिसतात.) असे म्हणतात.

कारणे :

-हा रोग विषाणूपासून होतो.

-ग्रासरी रोगाचा प्रादुर्भाव झालेल्या रेशीम अळ्यांची त्वचा फाटून त्यातून पांढऱ्या रंगाचा द्राव बाहेर येतो. तो रॅकवर, रॅकवरील तुती पानांवर, कीटक संगोपन साहित्यावर तसेच जमिनीवर सांडतो. या पांढऱ्या द्रवामध्ये असंख्य विषाणू असतात. असा विषाणूंचा प्रादुर्भाव झालेली तुतीची पाने निरोगी रेशीम अळ्यांच्या खाण्यात आल्यास अळ्या ग्रासरी रोगास बळी पडतात.

-शेतकरी एकमेकांचे कीटक संगोपन साहित्य (उदा. चॉकी ट्रे, चंद्रिका, इत्यादी) वापरतात. हे साहित्य देखील रोगजंतूचे वाहक बनतात. रोगाचा प्रसार होतो.

लक्षणे :

-रोगजंतूंचा रेशीम अळ्याच्या शरीरात प्रवेश झाल्यानंतर पाचव्या ते सातव्या दिवशी रोगाची लक्षणे दिसू लागतात.

-रेशीम अळ्यांच्या सर्व वलयांवर सूज पसरते.

-सुजेमुळे शरीराची त्वचा ताणली जाऊन त्वचा फाटते. दुधासारखा पांढऱ्या रंगाचा द्रव बाहेर येतो.

-अळ्या कातीवर बसण्यापूर्वी अळ्यांच्या त्वचेला चकाकी येते. अळ्या कातीवर बसत नाहीत. अळ्यांची भूक व हालचाल मंदावते.

व्यवस्थापन :

-रेशीम कोषाची चांगली प्रत व भरपूर उत्पादन मिळण्यासाठी शिफारशीप्रमाणे योग्य त्या मात्रेमध्ये निर्जंतुकीकरण व संगोपनगृहातील स्वच्छतेची काळजी घेतली पाहिजे.

-कोषाच्या दोन पिकांत ८ दिवसांचे अंतर असावे. त्यामुळे त्या दरम्यान संगोपन गृहाचे निर्जंतुकीकरण करून रोगाचा प्रसार होण्यास प्रतिबंध घालता येईल.

निर्जंतुकीकरणासाठी ः २ टक्के ब्लिचिंग पावडर व ०.३ टक्का कळीचा चुना (म्हणजे १० लिटर पाण्यात २०० ग्रॅम ब्लिचिंग पावडर व ३० ग्रॅम चुना) या द्रावणाची फवारणी करावी.

दिवस --- करावयाचे काम

पूर्वीचे कोषाचे पीक काढणी नंतर --- संगोपनगृहातील रॅक, ट्रे, फिडींग स्टॅन्ड, पाने कापणी पाटा ब्लिचिंग पावडरच्या साह्याने निर्जंतुकीकरण करावे. रोगग्रस्त अळ्या व कोष वेचून नष्ट करावेत.

बाल्य रेशीम कीटक आणण्याआधी ५ दिवस --- संगोपनगृहात व संगोपन साहित्य ब्लिचिंग पावडर २०० ग्रॅम प्रति १० लिटर पाणी फवारणी करून निर्जंतुक करावे.

बाल्य रेशीम कीटक आणण्याआधी ४ दिवस --- अस्त्र ही निर्जंतूक पावडर ५० ग्रॅम प्रति १०० लिटर पाण्यात मिसळून संगोपनगृह व संगोपन साहित्य फवारून निर्जंतूक करावे.

बाल्य रेशीम कीटक आणण्याआधी ३ दिवस --- संगोपनगृहात व संगोपन साहित्य ब्लिचिंग पावडर २०० ग्रॅम ३० ग्रॅम चुना द्रावण प्रति १० लिटर पाणी फवारणी करून निर्जंतुक करावे.

बाल्य रेशीम कीटक आणण्याआधी २ दिवस --- संगोपनगृह व्हरांडा व संगोपन साहित्य २% फॉरमॅलीनचा वापर करून निर्जंतुक करावे.

रेशीम कीटक संगोपनावेळी घ्यावयाची काळजी :

-संगोपनगृहात प्रवेश करताना साबणाने हात-पाय स्वच्छ धुवावे.

-रेशीम कीटकांची विष्ठा व खाल्लेली पाने गोळा करून संगोपनगृहापासून दूर अंतरावर कंपोस्ट खड्ड्यात टाकावीत. संगोपनगृहात तिरपे वायुविजन व्यवस्था असावी.

-वेळोवेळी रोगग्रस्त अळ्या व पोचट कोष ट्रे मधून काढून टाकावे व सतत हात स्वच्छ धुवावे.

-जास्त आर्द्रता असल्यास दररोज सकाळी तुती पाला टाकण्याच्या अर्धा तासआधी ट्रे मध्ये रेशीम कीटकांवर चुना धुरळणी करावी.

१ किलो चुन्यामध्ये २० ग्रॅम विजेता निर्जंतुक पावडर मिसळून धुरळणी करावी.

रेशीम कीटकांवरील रोग नियंत्रित ठेवण्यासाठी योग्य तापमान व आर्द्रता खालीलप्रमाणे आवश्यक असते.

अवस्था --- तापमान (अंश से.) --- आर्द्रता (टक्के)

पहिली --- २७-२८ --- ८५-९०

दुसरी --- २६-२७ --- ८०-८५

तिसरी --- २५-२६ --- ७५-८०

चौथी --- २४-२५ --- ७०-७५

पाचवी --- २४-२५ --- ६५-७०

---------------------

डॉ. चंद्रकांत लटपटे, ७५८८६१२६२२

(रेशीम संशोधन योजना, वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी)