डॉ.आर.बी.अंबादे, डॉ.एस.एच.दळवी

Animal Care : दुधाळ जनावराची अपेक्षित दूध उत्पादन क्षमता वाढविण्यासाठी खनिजे आवश्यक आहेत. सोडियम आणि क्लोराईडसारखी मॅक्रो-खनिजे (सामान्य मीठ) जनावरांच्या आरोग्यासाठी आवश्यक आहेत. विविध शारीरिक कार्यामध्ये ही खनिजे आवश्यक असतात.

सोडियम हे शरीरातील बाहेरील द्रवपदार्थाचा ऑस्मोटिक दाब राखतो. पेशीबाह्य कप्प्यात पाणी टिकवून ठेवण्यास मदत करते. याचबरोबरीने न्यूरो मस्क्यूलर, चिडचिड, ॲसिड बेस बॅलन्स, रक्त स्निग्धता राखण्यासाठी आवश्यक आहे.

सामान्य शारीरिक कार्ये, वाढ आणि विकासासाठी मीठ हा प्रमुख घटक आहे. द्रव रक्त, ज्यामध्ये सोडियम आणि क्लोराईड दोन्हीपैकी सुमारे ०. १७ टक्के असते. मीठ हे वाढ, कार्यक्षमतेसाठी आवश्यक आहे. प्रजननामध्ये महत्त्वाचे आहे.

जनावरे आणि कोंबड्यांच्या पोषणात पाणी, चाऱ्यासोबत खनिज, क्षार महत्त्वाचे आहे. पशू आहारात मिठाची कमतरता असल्यास भूक कमी होते, ज्यामुळे वाढीचा दर आणि दूध उत्पादन कमी होते.

मिठाचे कार्य

सोडियम आणि क्लोराईडच्या स्वरूपात मीठ हे प्रमुख इलेक्ट्रोलाइट्स आहे. निरनिराळ्या पेशींच्या आवरणाची देखभाल करण्यासाठी मीठ हे इलेक्ट्रोकेमिकल ग्रेडियंट म्हणून ओळखले जाते.

शरीरातील पचनक्रियेत सहभाग असतो. पोटात एचसीएल शोषणापासून पोषकद्रव्यांची वाहतूक आणि आतडे रक्त प्रवाहात सहभागी असते.

शरीरातील चयापचयासाठी मीठ वापरले जाते. पाणी, प्रथिने, चरबी आणि चयापचय कर्बोदके, शरीरातील द्रव नियंत्रित करण्यासाठी आणि एकाग्रता, पीएच आणि ऑस्मोटिक दाब टिकवून ठेवण्यास मदत करते.

मज्जातंतू आणि स्नायू आकुंचनामध्ये महत्त्वाचे आहे.

खाद्य घटक

सोडियम आणि क्लोराईड हे घटक फिश मील, डेरिव्हेटिव्हज आणि रक्त उत्पादनामध्ये मुबलक असतात. सामान्यतः महागड्या आहारातील घटक सोडियम आणि क्लोरीन हे प्रौढासाठी आवश्यक आहे.

प्लाझ्मामध्ये सोडियम ५ टक्के आणि क्लोराईड हे २ टक्यांपर्यंत असू शकते. फीशमीलमध्ये प्रत्येक पोषक घटक एक टक्यांपेक्षा जास्त असू शकत नाही.

जनावरांसाठी मिठाची आवश्यकता

सामान्य श्रेणी:

 सीरम: १३६-१४५ मिलिमोल / लिटर

 सेरेब्रोस्पाइनल फ्लुइड: १३० -१५० मिलिमोल / लिटर

 मूत्र (सेवनानुसार बदलते): ४० -२२० मिलिमोल / दिवस

टीप : १४५ मिलिमोल पेक्षा जास्त प्लाझ्मा सोडियम एकाग्रता म्हणून संदर्भात आहे.

दुभत्या गायींच्या आहारात साधारणपणे सोडियमची गरज असते. हे सोडियम पशू आहारात मीठ या सामान्य स्वरूपात वापरले जाते.

आहारातील सोडियमच्या अपुऱ्या सेवनाने जनावरांच्या कार्यक्षमतेत घट होते. तीव्र मिठाच्या कमतरतेमध्ये जनावरांत काही लक्षणे दिसतात जसे की, लाकूड, लोखंडाला चाटणे, वस्तू चघळणे, मूत्र पिणे इत्यादी.

दूध देणाऱ्या गायीच्या आहारातून मीठ कमी झाले तर १ ते २ आठवड्यांच्या आत दूध उत्पादन कमी होते. भाकड गाईच्या आहाराची दैनिक पूरकता पहाता १५ ते १६ ग्रॅम मीठ आवश्यक आहे. उष्णतेच्या ताणामध्ये अतिरिक्त मीठ आवश्यक आहे. भाकड गाईंच्या आहारात मीठ आवश्यक असले तरी प्रमाणशीर मीठ जास्त पूरक आहे.

शेळ्यांसाठी मिठाची आवश्यकता

दुभत्या शेळ्यांच्या आहारात आवश्यकतेनुसार मीठ मिसळावे. मिठाचा वापर वाढवण्यासाठी, ब्लॉक मीठ पेक्षा लूज ट्रेस मीठ खनिज मीठ (TMS) दिले पाहिजे. विशिष्ट क्षेत्रामध्ये मिठाची निवड ही त्यामध्ये उपलब्ध खाद्यामधील खनिज सामग्रीवर आधारित असावी.

मेंढ्यांसाठी मिठाची आवश्यकता

मेंढ्यांना ॲड लिब मीठ (सोडियम क्लोराईड) द्यावे. प्रौढ मेंढ्यांना सरासरी ९ ग्रॅम मीठ दररोज वापरावे. कोकरांच्या आहारात वाढीच्या टप्यानुसार ४. ५ ग्रॅम मीठ वापरतात. आहारातील ०.२ टक्के, ०.५ टक्के कोरडे मीठ सहसा पुरेशी असते.

कोंबड्यांसाठी मिठाची आवश्यकता

सामान्यतः कोंबडी आणि टर्की पक्षाच्या आहारामध्ये ०.५ टक्के मिठाची शिफारस आहे. परंतु ०. २ टक्के मीठ पातळी धोकादायक मानली जाते.

खाद्यामध्ये २ टक्के मीठ मिसळणे, किंवा पाण्यात ४,००० पीपीएम मीठ असल्यास कोंबडी आणि टर्कीची वाढ खुंटते. तरुण बदकांमध्ये प्रजनन क्षमता कमी होते, अंडी उबवण्याची क्षमता कमी होते.

काहीवेळा खाद्यामधील शिफारशीपेक्षा प्रमाण चुकल्यास विषबाधा होऊ शकते. सामान्यतः मिठाची विषबाधा झाल्यास आंत्रशोथ आणि जलोदर होतो. तरुण कोंबड्यांमध्ये मिठाचा विषारीपणा झाल्यास अंडकोषाला सूज येते.

मीठ कमतरतेची लक्षणे

सोडियम आणि क्लोराईडची तीव्र कमतरता झाल्यास जनावरांत कमी वजनाचा सेरेब्रल एडेमा होतो. फेफरे, कोमा, मेंदूचे नुकसान होते.

सोडियम आणि क्लोराईडची तीव्र कमतरता झाल्यास मांस आणि दुधाच्या उत्पादनाची पातळी घटते, प्रजनन क्षमता आणि उष्णता कमी होते.

कोंबडीमध्ये मिठाची कमतरता झाल्यास पंख उचलणे आणि नरभक्षक होणे ही लक्षणे दिसतात.

फायदे

मांस आणि दुधाची उत्पादकता वाढते.

त्वचेची गुणवत्ता वाढते.

प्रजननाची पातळी वाढते.

प्राणी पुनरुत्पादन सुधारते.

सेवनाने निर्जलीकरण प्रतिबंध होण्यास मदत होते.

डॉ.आर.बी. अंबादे, ८३५५९४२५४६, (लेखक - मुंबई पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, परळ, मुंबई येथे कार्यरत आहेत.