मिलिंद आकरे, हेमंत जगताप

शेतकरी उत्पादक कंपनी (Farmers Producers Company), सहकारी संस्था व महिला बचत गटाचे फेडरेशन या सर्व समुदाय आधारित संस्थानी विविध योजनांमधून उभारलेल्या गोदामांच्या माध्यमातून व्यवसाय उभारणी करण्यासाठी मुंबई वखार कायदा १९५९ मधील अधिनियम ५ सन १९६० ची माहिती घेणे आवश्यक आहे.

या कायद्यांन्वये गोदाम व्यवसाय (Warehouse business) करताना खालील नियमांचे पालन करणे गरजेचे आहे. मुंबई वखार कायद्याचे आकलन आवश्यक आहे. त्याअनुषंगाने मुंबई वखार कायदा १९५९ मधील अधिनियम ५ सन १९६० कायदा काळजीपूर्वक वाचणे आवश्यक असून गोदाम व्यावसायिकाने गोदाम व्यवसाय करताना त्याचे काटेकोर पालन करणे गरजेचे आहे.

गोदामात खराब होत असलेल्या किंवा जवळपास खराब होण्यास सुरवात झालेल्या मालाची लिलावाद्वारे विक्री :

१) गोदामात साठवलेल्या वस्तू किंवा माल खराब होत आहे किंवा खराब होण्याच्या मार्गावर आहे, अशा मालाचा सार्वजनिक लिलाव करून विक्री सुरू करण्यापूर्वी गोदाममालकाने तारीख, वेळ आणि लिलावाचे ठिकाण सूचित करणारी नोटीस जारी करून लिलावाच्या तारखेच्या किमान एक आठवडा आधी स्थानिक वृत्तपत्रात बातमी/ जाहिरात प्रकाशित करावी.

तसेच गोदाम कोणत्या नियमन केलेल्या बाजाराच्या मर्यादेत स्थित आहे किंवा कोणत्या बाजार समितीत स्थित आहे, अशा सूचना समितीतील सूचना फलकावर नमूद केल्या जातील व वृत्तपत्रात सदर बातमी देखील प्रदर्शित केली जाईल.

स्पष्टीकरण : या उपनियमात ‘नियमित बाजार समिती‘ म्हणजे बॉम्बे ॲग्रिकल्चर अंतर्गत स्थापन केलेली बाजार समिती उत्पादन बाजार कायदा, १९३९ किंवा त्याच्याशी संबंधित कोणत्याही कायद्यांतर्गत राज्याच्या कोणत्याही भागात अमलात आणणे. नोटिशीच्या प्रती देखील विहित प्राधिकरणाकडे द्याव्यात.

२) जर गोदामधारक, वाजवी प्रयत्नांनंतरही सार्वजनिक लिलावात माल, विक्री करू शकला नाही, तर तो त्या मालाची त्याला योग्य वाटेल अशा कोणत्याही प्रकारे विल्हेवाट लावू शकतो आणि याबाबत त्यांना कोणतेही कारण विचारले जाणार नाही.

३) या नियमानुसार, गोदामधारकाने केलेल्या कोणत्याही विक्रीतून मिळालेल्या उत्पन्नातून त्याच्या शेतमालाबाबत त्यांचा धारणाधिकार गृहीत धरला जाईल.

गोदामातील माल काढणे किंवा हस्तांतरित करणे :

आणीबाणीच्या परिस्थितीत किंवा वास्तविक गरजेची वेळ वगळता जर एका गोदामातून दुसऱ्या गोदामात माल तत्काळ हस्तांतरण करणे आवश्यक असेल, तरी कोणताही गोदाम व्यवस्थापक अथवा गोदाम मालक इतर कोणत्याही गोदामात मालाची पावती बनविल्याशिवाय त्याच्यामध्ये ठेवलेला कोणताही माल दुसऱ्या गोदामात स्थानांतरित करू शकत नाही.

जर शेतमाल एका गोदामातून दुसऱ्या गोदामात हस्तांतरीत करावयाचा असेल तर पहिल्यांदा त्या मालाची पहिली पावती रद्द करावी लागेल. त्यानंतर नवीन गोदामात त्याच मालाची नव्याने पावती करणे अपेक्षित आहे.

वजन घेणारा/मापाड्या, नमुने घेणारा/ सॅम्पलर आणि प्रतवारी/ ग्रेडर परवान्यासाठी अर्ज :

(१) कलम २४ अंतर्गत कोणत्याही व्यक्तीला परवाना दिला जाणार नाही.

(अ) जोपर्यंत उमेदवार वाचू आणि लिहू शकत नाही, तसेच प्रादेशिक भाषा आणि इंग्रजीत त्यास कामापूरते ज्ञान येणार नाही, तोपर्यंत वजन घेणारा/मापाड्या म्हणून काम करणे व वजन आणि मापे घेणे याबाबत परवाना देता येणार नाही.

(ब) जो पर्यंत तो खालील प्रमाणपत्र परीक्षा उत्तीर्ण झाल्याशिवाय

मापाड्या, सॅम्पलर आणि ग्रेडर म्हणून तो काम करू शकत नाही.

(i) माध्यमिक शाळा प्रमाणपत्र परीक्षा किंवा

(ii) विहित प्राधिकरणाने घोषित केलेली कोणतीही परीक्षा, की ज्यामध्ये सर्व विषयांपैकी एक विषय कृषी विषयक अथवा तत्सम विषय असेल किंवा शेतीशी समतूल्य कृषी शाळेत प्रशिक्षण घेतले आहे किंवा शेतीतील वस्तूंचे वर्गीकरण आणि श्रेणीकरण याबाबत काम करण्याचा अनुभव आहे.

(२) कलम २४ अंतर्गत वजन घेणारा/मापाड्या, नमुने घेणारा/सॅम्पलर आणि प्रतवारी/ग्रेडर, इत्यादीच्या परवान्यासाठी अर्ज आणि त्यासाठीचे प्रमाणपत्र जारी करून जमा केलेल्या किंवा असल्‍या कोणत्याही मालाचे वजन, गुणवत्ता किंवा ग्रेड नुसार गोदामात जमा करण्यासाठी किंवा जमा करण्यात येणाऱ्या मालाची माहिती फॉर्म क्रमांक १२ मध्ये भरून विहित प्राधिकारी यांचे उपस्थितीत प्रमाणपत्र जारी करावे.

(अ) वजन घेणारा/मापाड्याच्या, परवान्यासाठी एक रुपयाच्या शुल्काने अर्ज करणे ; आणि

(ब) नमुना घेणारा/सॅम्पलर आणि प्रतवारी/ग्रेडर म्हणून काम करण्यासाठी तीन रुपये शुल्काने परवान्याकरीता अर्ज करता येऊ शकेल.

(३) विहित प्राधिकारणास अर्ज प्राप्त झाल्यावर उप-नियम (२), अन्वये, वेअरहाऊसमन/गोदाम मालक यांचे कार्यक्षम कार्यासाठी व इतर आवश्यकता विचारात घेता त्यांना परवाना देणे आवश्यक असून विहित प्राधिकाऱ्याद्वारे निर्धारित केलेला फॉर्म क्रमांक १३ मध्ये परवाना घेण्यासाठी करार करताना अर्जदारास खालील नियम आणि अटींनुसार परवाना पश्चात कामकाज करण्यास करारानुसार सहमती देण्यात येते.

(i) कलम २४ अंतर्गत परवाना प्राप्त करून घेणारा प्रत्येक मापाड्या/वजन घेणारा, ग्रेडर/प्रतवारी करणारा, नमुना घेणारा/सॅम्पलर, यांना प्राधिकरणाकडून दिलेल्या सूचनांनुसार विहित स्वरूपात पुस्तके/ रेकॉर्ड जतन करून ठेवावे. त्यातच कामकाज करावे.

(ii) प्रत्येक परवानाधारक वजन घेणारा/मापाड्या, ग्रेडर/प्रतवारी करणारा, नमुना घेणारा/सॅम्पलर, व्यापार करत असताना विहित प्राधिकरणाद्वारे प्रदान केलेला विशिष्ट बॅज किंवा त्यानुसार योग्य पॅटर्नचा वापर करावा.

विहित प्राधिकरणाकडे याकरिता कमीत कमी एक आणि जास्तीत जास्त ५ बॅजची किंमत भरण्यासाठी पाच रुपयांपेक्षा जास्त रक्कम सुरक्षा ठेव (रकमेत बदल झालेले आहेत) म्हणून परवानाधारक वजन घेणारा/मापाड्या, ग्रेडर/प्रतवारी करणारा, नमुना घेणारा/सॅम्पलर, यांना भरावी लागेल.

(iii) कोणताही परवानाधारक मापाड्या, सॅम्पलर आणि ग्रेडर विहित प्राधिकरणाने निर्धारित केलेल्या दरांपेक्षा जास्त शुल्क वसूल करणार नाही.

(iv) या नियमांच्या कोणत्याही तरतुदींचे किंवा अटींचे उल्लंघन केल्यास परवाना निलंबित किंवा रद्द होऊ शकेल. परंतु मार्केट यार्डात जेथे गोदाम आहे, तेथे मुंबई कृषी उत्पन्न बाजार कायदा, १९३९ किंवा संबंधित कोणताही कायदा राज्याच्या कोणत्याही भागात अमलात आहे,

त्यातील अधिनियम आणि या तरतुदी अंतर्गत बाजार समितीने परवाना दिलेला परवानाधारक मापाड्यास सदर कायदा सुद्धा लागू असेल.

४) उप-नियम (१) आणि (३) मध्ये जरी नियम प्राधिकृत केले असले तरी, विहित प्राधिकरण परवाना देण्यास किंवा नूतनीकरण करण्यास अशा व्यक्तींना नकार देऊ शकते त्यांच्या मते की जे मापाडे, सॅम्पलर किंवा ग्रेडर म्हणून काम करणारी कोणतीही व्यक्ति, की ज्यांचा काम करण्याचा हेतू शुद्ध नाही किंवा त्यांचे मागील व्यवहार पारदर्शक नाहीत किंवा ज्यांचे कामकाजामुळे गोदामाचे कार्य किंवा प्रगती पुढे होण्याची शक्यता नाही.

परंतु परवाना मंजूर करण्यास किंवा नूतनीकरण करण्यास नकार देण्यापूर्वी, विहित प्राधिकारी अशा व्यक्तीला परवाना मंजूर करण्यास किंवा नूतनीकरण करण्यास नकार देण्याची कारणे सांगतील आणि त्याला त्याविरुद्ध कारणावर खुलासा मागविण्यासाठी अर्ज मागवतील आणि त्याला याचे म्हणणे मांडण्याची वाजवी संधी देतील.

मापाडे, सॅम्पलर आणि ग्रेडर यांना दिलेल्या परवान्याचा कालावधी :

मापाडे, सॅम्पलर आणि ग्रेडर यांना दिलेला परवाना ज्या तारखेपासून मंजूर केलेला आहे, त्या तारखेपासून सप्टेंबर महिन्याच्या ३०व्या तारखेपर्यंत वैध राहील.

मापाडे, सॅम्पलर आणि ग्रेडर यांच्यामार्फत देण्यात येणारी प्रमाणपत्रे :

मापाडे, सॅम्पलर आणि ग्रेडर यांच्यामार्फत देण्यात येणारी प्रमाणपत्रे फॉर्म क्रमांक १४ नुसार देण्यात येतील.

मापाडे, सॅम्पलर आणि ग्रेडर यांची कर्तव्ये :

प्रत्येक मापाडे, सॅम्पलर आणि ग्रेडर, ज्या व्यक्तींना त्यांच्या सेवांची गरज आहे, अशा व्यक्तींचा गोदामात माल ठेवताना किंवा माल ठेवल्यानंतर त्याची वर्गवारी करणे, मालाचे नमुने काढणे, मालाचे वजन करणे या सेवा देताना ठेवीदार व्यक्तींमधील भेदभाव आणि तसेच कामात वेळकाढूपणा करणे अपेक्षित नाही.

मापाडे, सॅम्पलर आणि ग्रेडर यांच्या परवान्याचे नूतनीकरण :

मापाडे, सॅम्पलर आणि ग्रेडर यांच्या परवान्यांच्या नूतनीकरणासाठी विहित प्राधिकरणाकडे फॉर्म क्रमांक १२ मध्ये किमान एक महिना अगोदर नवीन वर्षासाठीचे अर्ज सादर करणे अपेक्षित आहे.

तसेच नियम क्रमांक ३६ मध्‍ये विहित केलेल्या शुल्काचे दरानुसार मापाडे, सॅम्पलर आणि ग्रेडर यांनी शुल्क भरणे आवश्यक आहे. परवाना नूतनीकरणासाठी आवश्यक अटी नवीन परवाना घेण्यासाठी लागू असणाऱ्या अटी प्रमाणेच असतील.

मापाडे, सॅम्पलर्स आणि ग्रेडर यांना डुप्लिकेट परवाने देणे :

मापाडे, सॅम्पलर किंवा ग्रेडरला दिलेला मूळ परवाना हरवलेले, नष्ट झालेले, फाटलेले, विद्रूप झालेले किंवा अन्यथा अपात्र झालेले स्वरूपात असतील, तर त्याची डुप्लिकेट परवाना फी रुपये १ (सद्यःस्थितीत फी चे शुल्क बदललेले आहे) भरल्यावर ड्यूप्लिकेट परवाना दिला जाईल. अशा डुप्लिकेट परवान्यावर ‘डुप्लिकेट' असा शिक्का मारला जाईल.

मापाडे, सॅम्पलर्स आणि ग्रेडर यांचे परवाने निलंबित करणे किंवा रद्द करणे

कलम २६ च्या तरतुदींच्या अधीन राहून, विहित प्राधिकारी विविध कारणास्तव लेखी स्वरूपात कारणे देऊन, निलंबित किंवा रद्द करू शकते. जर मापाडे, सॅम्पलर्स आणि ग्रेडर यांनी कोणत्याही नियमांचे अथवा तरतुदीचे उल्लंघन केल्यास अथवा असे कोणतेही वर्तन की जे गोदामातील कामकाजास हानिकारक ठरू शकते.

संपर्क : प्रशांत चासकर, ९९७०३६४१३०

(शेतमाल तारण व्यवस्थापन सेवा तज्ञ ,प्रकल्प अंमलबजावणी कक्ष, एमसीडीसी, स्मार्ट महाराष्ट्र सहकार विकास महामंडळ मर्या.पुणे)