Banana Disease Management : केळीवरील करपा रोगाचे व्यवस्थापन
डॉ. चंद्रशेखर पुजारी, डॉ. गणेश देशमुख, अंजली मेंढे
केळी पिकावर करपा (Karapa Disease On Banana) म्हणजेच सिगाटोका या बुरशीजन्य रोगाचा प्रादुर्भाव (Banana Fungal Disease) दिसून येतो. हा रोग ‘मायकोस्पेरीला म्युसिकोला’ या बुरशीमुळे होतो. रोगाच्या प्रादुर्भावामुळे प्रकाश संश्‍लेषण क्रियेत अडथळा निर्माण होतो.
झाडाची पाने वाळतात. त्याचा थेट परिणाम फळाच्या गुणवत्तेवर व उत्पादनावर (Banana Production) होतो. या रोगाच्या प्रभावी नियंत्रणासाठी एकात्मिक व्यवस्थापन (Integrated Disease Management) पद्धतीचा अवलंब अत्यंत महत्त्वाचा आहे.
लक्षणे
रोगाचा प्रादुर्भाव प्रथम झाडाच्या जमिनीलगतच्या जुन्या पानांवर दिसून येतो. सुरुवातीस पानांच्या शेंड्यावर आणि कडांवर पानांच्या शिरांवर समांतर बारीक पिवळसर लांबट गोल ठिपके दिसून येतात.
हे ठिपके कालांतराने एकमेकांत मिसळून आकाराने मोठे दिसू लागतात. हे ठिपके वाळल्यानंतर त्यांचा रंग तपकिरी काळपट होऊन मध्यभागी राखाडी होतो.
कालांतराने हा रोग झाडाच्या वरच्या पानांवर देखील पसरतो. याचा प्रकाश संश्‍लेषण क्रियेत अडथळा येतो.
रोगास अनुकूल हवामान दीर्घकाळ टिकून राहिल्यास पाने टोकाकडून करपण्यास (वाळण्यास) सुरुवात होते.
रोगग्रस्त पाने करपून नंतर फाटतात. पाने झाडांवरच देठापासून मोडून लोंबकळतात. कालांतराने संपूर्ण पान सुकते. झाडाची वाढ खुंटते, परंतु झाड मरत नाही.
प्रकाश संश्‍लेषण क्रियेत अडथळा आल्याने आणि कार्यक्षम पानांची संख्या कमी झाल्याने घडाच्या गुणवत्तेवर व उत्पादनावर विपरीत परिणाम होतो.
रोगाच्या तीव्र प्रादुर्भावात घडातील केळीमध्ये गर भरत नाहीत. फळे अपरिपक्व असताना अकाली पिकतात आणि घडातून गळू लागतात. अशा फळांचा गर पिवळसर होतो. अशी फळे चवीला तुरट लागतात.
अनुकूल बाबी
रोगाच्या वाढीसाठी आर्द्रता हा अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. सततचा पाऊस, दवबिंदू, उष्ण व दमट हवामान या रोगाच्या वाढीस आणि प्रसारास अनुकूल बाबी आहेत.
अलैंगिक बीजाणूंची निर्मिती ओलसर वातावरणात सतत चालू असते. पानांवर पडणारा पाऊस किंवा दवबिंदूद्वारे त्यांचा प्रसार होतो.
पावसाच्या पाण्यामुळे पाने धुतली जात असताना मुख्य झाडाखाली वाढणाऱ्या पिलावर या बुरशीचे बीजाणू पडून त्यांना देखील रोगाचा प्रादुर्भाव होतो. त्यामुळे खोडवा ठेवलेल्या बागेत या रोगाचे प्रमाण अधिक दिसून येते.
लैंगिक बीजाणूंची निर्मितीसुद्धा अलैंगिक बिजाणूंच्या प्रादुर्भावामुळे निर्माण झालेल्या त्याच ठिपक्यांमध्ये होते. मात्र त्यांची लक्षणे कालांतराने दिसून येतात. म्हणूनच रोगाची लक्षणे सहसा पावसाळ्यात दिसत नाहीत. मात्र हिवाळ्यात तापमान कमी होईल तसे रोगाचा प्रादुर्भाव दिसून येतो.
पोषक तापमान आणि आर्द्रता असेपर्यंत हे बीजाणू रोगनिर्मितीचे कार्य करत असतात. पावसाचे पाणी, जोराचा वारा यामुळे बीजाणू लांब अंतरावर वाहून नेले जातात, त्यामुळे रोगाचा प्रसार जलद गतीने होतो.
रोगाचा प्रसार
करपा रोगाची बुरशी लैंगिक आणि अलैंगिक अशा दोन्ही पद्धतीने बीजाणूंची निर्मिती करते. दोन्ही प्रकारच्या बीजाणूंमुळे होणाऱ्या प्रादुर्भावात सारख्याच प्रकारची लक्षणे दिसतात. हे दोन्ही प्रकारचे बीजाणू करपा रोगाचा वेगाने प्रसार करतात.
अलैंगिक बीजाणू एका पानावरून दुसऱ्या पानांवर तसेच कंदावर देखील रोगप्रसार करतात.
लैंगिक बीजाणू हवेमार्फत पसरतात. प्रादुर्भावग्रस्त एका झाडापासून इतर झाडांवर रोगप्रसार करतात. त्यामुळे कंदापासून लागवड करताना किंवा उती संवर्धित रोपे तयार करण्यासाठी निरोगी बागेतूनच कंद काढणे आवश्यक असते.
रोग प्रसारास अनुकूल इतर बाबी
शिफारशीपेक्षा कमी अंतरावर दाट लागवड.
लागवडीसाठी अयोग्य निचरा असलेल्या जमिनीची निवड.
बागेत तणांचा प्रादुर्भाव होणे. सर्वसाधारण स्वच्छतेचा अभाव.
ठिबक सिंचनाद्वारे पाण्याचा अनियंत्रित वापर.
मुख्य खोडाच्या बगलेत येणारी पिले नियमित न काढता त्याकडे दुर्लक्ष राहणे.
पिकांची फेरपालट न करता सतत केळी पीक घेणे.
वर्षभरात केव्हाही केळीची लागवड करणे.
केळीचा खोडवा घेण्याकडे वाढता कल.
प्रतिबंधात्मक उपायांकडे दुर्लक्ष करणे.
रोगाच्या प्रादुर्भावामुळे होणारे नुकसान
करपा रोगाच्या प्रादुर्भावामुळे पानातील हरित द्रव्याचा ऱ्हास होऊन पाने करपतात.
झाडांवरील कार्यक्षम पानांची संख्या कमी होते. परिणामी, अन्न निर्मितीच्या प्रकियेत बाधा निर्माण होते.
अपुऱ्या पोषणामुळे फळांची योग्य वाढ होत नाही. फळे आकाराने लहान राहतात. फळांचे वजन आणि दर्जा खालावतो.
रोगाची तीव्रता वाढल्यास घडांवर परिणाम होऊन घडातील फळे अकाली पिकतात. अशा फळांना बाजारात मागणी नसते. याचा एकूण उत्पादनावर व गुणवत्तेवर परिणाम होऊन मोठ्या प्रमाणात आर्थिक नुकसान संभवते.
एकात्मिक व्यवस्थापन
करपा रोगाचा प्रसार हवेमार्फत होत असल्याने गावपातळीवर सामुदायिकरीत्या उपाययोजना करणे आवश्यक आहे.
अ) प्रतिबंधात्मक उपाय
रोगट पानांचा भाग किंवा पाने कापून नष्ट करावीत. पानाचा ३० टक्के भाग करपल्यास ते पान काढून जाळून नष्ट करावे.
बागेत पाणी साचून राहणार नाही आणि पाण्याचा योग्य निचरा होईल, याकडे लक्ष द्यावे.
ठिबक सिंचन पद्धतीने पाणी देताना बाष्पीभवनाचा वेग, जमिनीचा प्रकार, हंगाम तसेच पिकाची वाढीची अवस्था यानुसार पाण्याची मात्रा ठरवावी.
बागेत अतिरिक्त आर्द्रता निर्माण होणार नाही याची काळजी घ्यावी.
झाडांना अन्नद्रव्यांची शिफारशीत मात्रा द्यावी.
लागवडीसाठी निरोगी बागेतूनच कंद निवडावेत.
कंद प्रक्रिया केल्याशिवाय लागवड करू नये.
उतिसंवर्धित रोपे तयार करण्यासाठी देखील निरोगी बागेतील कंद निवडावेत.
शिफारशीत अंतरावर (श्रीमंती १.५ मी. बाय १.५ मी., ग्रॅंडनैन १.७५ मी. बाय १.७५ मी.) लागवड करावी.
बाग आणि बांध कायम तणमुक्त व स्वच्छ ठेवावीत.
मुख्य खोडाच्या बगलेत येणारी पिले नियमितपणे कापावीत.
केळी हे एक पीक सतत न घेता पिकाची फेरपालट करावी.
बागेतील पिकाचे अवशेष गोळा करून नष्ट करावेत.
ब) रासायनिक नियंत्रण
रोगाची प्राथमिक लक्षणे दिसताच,
क्लोरोथॅलोनिल २ मिलि किंवा
मॅन्कोझेब २.५ ग्रॅम किंवा
कॉपर ऑक्झिक्लोराइड २.५ ग्रॅम स्टिकरसह
प्रतिलिटर पाण्यात मिसळून आलटून-पालटून फवारणी करावी.
प्रादुर्भाव वाढल्यास, कार्बेन्डाझिम १० ग्रॅम किंवा
प्रॉपीकोनॅझोल १० मिलि अधिक स्टिकर प्रतिलिटर पाण्यात आलटून-पालटून फवारणी करावी.
फवारणी शक्यतो सकाळी करावी. फवारणी करतेवेळी पानांचा वरील व खालील पृष्ठभाग पूर्णपणे भिजेल याची काळजी घ्यावी.
(ॲग्रेस्को शिफारस आहेत.)
- डॉ. चंद्रशेखर पुजारी, ९४२०९ ४३१४६
(अखिल भारतीय समन्वित फळ सुधार प्रकल्प, केळी संशोधन केंद्र, जळगाव)
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.