डॉ. मदन पेंडके, डॉ. वासुदेव नारखेडे, आम्रपाली गुंजकर

पीक व्यवस्थापन प्रकारात समतल मशागत, पेरणी, आंतरपीक पद्धती आणि जैविक बांधाचा समावेश होतो. तर जमिनीच्या मशागत पद्धतीत मृतसरी, ठरावीक ओळीनंतर जलसंधारण सरी, सरी-वरंबा, बंदिस्त सरी, रुंद वरंबा सरी पद्धत व बंदिस्त बांध यांचा समावेश होतो.

मूलस्थानी जलसंधारण पद्धतीः समतल मशागत व पेरणी

- पेरणी क्षेत्राच्या समतल रेषेला जमिनीची नांगरणी, वखरणी, पेरणी व आंतरमशागत ही कामे समांतर केली जातात. या सर्व पद्धती आंतरबांध क्षेत्रात बांधबंधिस्तीच्या जोडीने बांधाला समांतर राबविण्यात येतात.

- या पद्धतीद्वारे कमी उताराच्या जमिनीत (१ टक्क्यापेक्षा कमी) मृद्‍ व जलसंधारण शक्य होते.

- या पद्धतीसाठी मशागतीपूर्वी जमिनीच्या उतारानुसार दुर्बीण, प्लॅस्टिक पारदर्शक नळी किंवा हायड्रोमार्करच्या साह्याने एक किंवा अधिक समतल मार्गदर्शक रेषा आखून घ्याव्यात.

फायदेः

- पिकाच्या दोन ओळींत पडलेले पावसाचे पाणी तेथेच मुरण्यास पुरेसा कालावधी मिळतो.

- पावसाचे पाणी जमिनीमध्ये एकसारख्या प्रमाणात मुरते. त्यामुळे पिकांना एकसमान प्रमाणात पाणी उपलब्ध होते.

- समतल मार्गदर्शक रेषेविना केवळ उताराला आडवी मशागत व पेरणी केल्यामुळे जलसंधारणात वृद्धी होऊन उत्पादनात वाढ होते.

आंतरपीक पद्धतीः

- मृद्‌ व जलसंधारणाच्या दृष्टीने आंतरपीक पद्धती फायदेशीर ठरते.

- या पद्धतीत डाळवर्गीय पिकांची मुख्य पिकांत लागवड केली जाते. त्यामुळे जमिनीवरून वाहणाऱ्या पाण्यास अटकाव केला जाऊन जमिनीत पाणी मुरण्याचे प्रमाण वाढते.

- या पद्धतीसाठी जलसंधारणाच्या दृष्टीने, शिफारस केलेल्या आंतरपीक पद्धतीची निवड करून योग्य अंतरावर पिकाची लागवड करावी.

जैविक बांधः

- कमी उताराच्या जमिनीवर मृद्‌ व जलसंधारणाकरिता मातीच्या बांधाच्या ऐवजी जैविक बांध उपयुक्त ठरतात. तर मध्यम उतारावरील जमिनीकरिता मातीच्या बांधाच्या जोडीने जैविक बांधाचा उपयोग परिणामकारक ठरतो.

- जैविक बांध घालण्यासाठी खसगवत, सुबाभूळ, गिरिपुष्प, झुडूपवर्गीय वनस्पती किंवा चराऊ गवताचा वापर केला जातो. या वनस्पतींचा वापर करून उताराला आडवा किंवा समतल रेषेवर २५ ते ३० मीटर अंतरावर बांध घालावा.

- सुबाभूळ, गिरिपुष्पाच्या छाटलेल्या कोवळ्या फांद्या व पाने यांचा सेंद्रिय खत आणि आच्छादनाकरिता तर चराऊ गवताचा चारा म्हणून उपयोग होतो.

- सुबाभूळचा ज्वारीवर विपरीत परिणाम होत असल्यामुळे ज्वारीवर आधारित पीक पद्धती असलेल्या क्षेत्राकरिता जैविक बांधासाठी सुबाभूळचा वापर करू नये.

- जैविक बांधाचा समतल मशागतीकरिता मार्गदर्शक रेषा म्हणूनही उपयोग होतो.

उभ्या पिकात सऱ्या काढणेः

- कमी उताराच्या जमिनीवर सुरुवातीची आंतर मशागतीची कामे संपल्यानंतर (पेरणीनंतर २५ ते ३० दिवसांनी) बळिराम नांगराच्या साह्याने किंवा कोळप्याच्या फणाला दोर बांधून काही ओळींनंतर सऱ्या काढल्या जातात.

- या सऱ्या सप्टेंबर, ऑक्टोबरमध्ये पडणाऱ्या पावसाच्या पाण्याचे संधारण करण्यासाठी उपयुक्त ठरतात.

- या सऱ्यांमुळे जमिनीमध्ये पाणी मुरण्याचे प्रमाण वाढून ते दीर्घकाळ टिकून राहते. त्याचा दीर्घ कालावधीच्या पिकांच्या वाढीकरिता चांगला उपयोग होतो.

- कापूस, तूर यासारख्या जास्त अंतरावर घेतल्या जाणाऱ्या पिकांत प्रत्येक दोन ओळींनंतर, तर ओळीने पेरलेल्या कमी अंतराच्या पिकांत (उदा. ज्वारी, बाजरी, मका, मूग, उडीद, सोयाबीन इ.) प्रत्येक ४ ते ६ ओळींनंतर सऱ्या काढाव्यात. यामुळे हवा व पाणी यांचे योग्य संतुलन राखले जाते. त्यामुळे उत्पादनात १५ ते २० टक्के वाढ होते.

सरी वरंबा व बंदिस्त सरीः

- हलक्या तसेच मध्यम उताराच्या जमिनीवर पिकांच्या मूलस्थानी पावसाचे पाणी मुरविण्याकरीता सरी वरंबा पद्धत फायदेशीर ठरते.

- पेरणीपूर्वी सरी वंरबे तयार करून वरंब्यावर पेरणी करावी. सऱ्यांमध्ये पावसाचे पाणी जमा होऊन ते वरंब्यात तसेच जमिनीत मुरते. अतिरिक्त पाणी सऱ्यांद्वारे शेताबाहेर वाहून जाते.

- या पद्धतीमुळे वरंब्यात हवा व पाणी यांचे योग्य संतुलन राखले जाते.

- ही पद्धत ज्वारी, बाजरी, सूर्यफूल, कापूस इत्यादी पिकासाठी फायदेशीर आहे.

- कमी पावसाच्या क्षेत्राकरिता तसेच अनियमित उताराच्या जमिनीत सलग सरी न ठेवता ठराविक अंतरावर (५ ते ६ मी) सरीमध्ये आडवे वरंबे तयार केले जातात. त्यास ‘बंदिस्त सरी’ पद्धत असे म्हणतात. ही पद्धत पिकांच्या मूलस्थानी पाणी मुरविण्याकरिता सर्वांत उपयुक्त व कार्यक्षम आहे.

रुंद वरंबा-सरी पद्धतः

- भारी जमिनीमध्ये जलसंधारण तसेच अतिरिक्त पाण्याचा निचरा करण्यासाठी ही पद्धती फायदेशीर आहे.

- यामध्ये रिजरच्या साहाय्याने रुंद वंरबे-सऱ्या तयार केल्या जातात. पिकांतील ओळींच्या गरजेप्रमाणे वरंब्याची रुंदी ठरवून वरंब्याच्या दोन्ही बाजूला सऱ्या पाडल्या जातात. या रुंद वरंब्यावर पेरणी केली जाते.

- साधारणपणे जास्त अंतरावरील पिकांच्या (कापूस, तूर) दोन ओळी तर कमी अंतरावरील पिकांच्या (सोयाबीन, हरभरा) ३ ते ४ ओळी वरंब्यावर येतात. याप्रमाणे नियोजन करून सऱ्या पाडल्या जातात.

- रुंद वरंबा सरी पद्धतीमध्ये पावसाच्या पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन होते. सरीतील पाणी वरंब्यामध्ये मुरते तर अतिरिक्त पाणी शेताबाहेर काढले जाते.

- वरंब्यामध्ये हवा व पाणी यांचे योग्य संतुलन राखले जाऊन उत्पादनात वाढ होते.

- जास्त पावसाच्या क्षेत्रात सऱ्यांना ०.१ ते ०.३ टक्का उतार दिला जातो.

- रुंद वरंबा सरी पद्धतीमध्ये पेरणीसाठी बीबीएफ पेरणी यंत्राचा वापर करावा.

डॉ. मदन पेंडके, ९८९०४३३८०३

(अखिल भारतीय समन्वित कोरडवाहू शेती संशोधन केंद्र,

वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ परभणी.)