डॉ. गणेश देशमुख, प्रा. ए. आर. मेंढे, डॉ. सी. व्ही. पुजारी

केळी पिकावर विषाणूजन्य रोगांचा (Virus Disease On Banana Crop) प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणात होतो. बदलते वातावरण आणि ढगाळ हवामान (Cloudy Weather) यामुळे रस शोषणाऱ्या किडींचा प्रादुर्भाव जास्त दिसून येतो. गेल्या २-३ वर्षांपासून केळीवर कुकुंबर मोझॅक विषाणूचा (Cucumber Mosaic Virus) (सी.एम.व्ही.) प्रादुर्भाव जास्त प्रमाणात आढळून येत आहे. स्थानिक भाषेत या रोगास ‘हरण्या’ असे म्हटले जाते. या रोगाच्या प्रादुर्भावामुळे केळी उत्पादनात मोठी घट येते. विषाणूजन्य रोगाचे नियंत्रण करणे शक्य नसले तरी रोगाचा प्रादुर्भाव टाळणे आणि प्रसार रोखणे शक्य आहे. त्यासाठी प्रतिबंधात्मक उपाययोजनांचा अवलंब फायदेशीर ठरतो.

अनुकूल घटक ः

- सततचे ढगाळ वातावरण, सतत पाऊस, कमी तापमान, जास्त आर्द्रता हे घटक रोगाच्या वाढीसाठी पोषक ठरतात. यासोबतच रोगयुक्त लागवड साहित्य, तण नियंत्रणाचा अभाव, अन्नद्रव्यांची कमतरता हे घटक रोगाच्या प्रादुर्भावास कारणीभूत आहेत.

- रोगाचा प्राथमिक प्रसार लागवड साहित्यामार्फत आणि दुय्यम प्रसार ‘मावा’ किडीमार्फत होतो.

- या विषाणूची जवळपास ८०० ते १००० यजमान पिके आहेत. यात काकडी, भोपळा, कारली, दुधीभोपळा, गिलके, चवळी, टोमॅटो, वांगी, मिरची तसेच एकदल व द्विदल पिकांचा समावेश होतो.

- पीक फेरपालट पद्धतीचा अभाव हे देखील प्रमुख कारण आहे.

लक्षणे ः

- सुरुवातीस कोवळ्या पानांवर हरितद्रव्य विरहित, पिवळसर पट्टे दिसतात. हे पट्टे तुटक किंवा संपूर्ण पानावर आढळून येतात.

- एका पानावर १ ते २ अर्धवट आकाराचे किंवा पूर्ण पानभर पसरलेले पट्टे दिसतात. कालांतराने पानाचा पृष्ठभाग आकसला जाऊन कडा वाकड्या होतात. पानांचा आकार लहान होतो.

- नवीन येणारी पाने आकाराने लहान होतात.

- पानाच्या देठाची लांबी कमी होऊन पाने जवळ येतात.

- पानांच्या शिरा ताठर होऊन संपूर्ण पान कडक होते. पान हाताने दाबल्यास कडकड आवाज होतो.

- पानांच्या शिरांमधील भाग काळपट पडून तेथील उती मरतात. पाने फाटतात.

- प्रादुर्भाव जास्त झाल्यास, पान पिवळे पडून पोंगा सडतो. झाडाची वाढ खुंटते.

- प्रादुर्भावग्रस्त झाडांची निसवण उशिरा तसेच अनियमित होऊन फण्या अत्यंत लहान होतात.

- फळे विकृत आकाराची होऊन त्यावर पिवळ्या किंवा काळ्या रंगाच्या रेषा दिसतात. अशी विक्रीसाठी योग्य नसतात.

उपाययोजना ः

विषाणूजन्य रोगाचा प्रादुर्भाव झाल्यानंतर त्याच्या नियंत्रणासाठी ठोस उपाययोजना करता येत नाहीत. मात्र गाव पातळीवर नियंत्रणासाठी एकत्रितरीत्या मोहीम राबविल्यास रोगप्रसार रोखणे शक्य होते. त्यामुळे रोगाचा प्रसार रोखणे शक्य होते.

- पिकांची फेरपालट आवश्यक.

- रोगमुक्त उतिसंवर्धित रोपे वापर किंवा रोगमुक्त बागेतून चांगली मातृवृक्ष निवडून त्यांचे कंद लागवडीसाठी वापरावीत.

- प्रादुर्भावग्रस्त झाडे मुळासकट उपटून दूर ठिकाणी जाळून किंवा गाडून टाकावीत.

- लागवडीपूर्वी कंद किंवा रोपांवर शिफारशीत कीडनाशकांची फवारणी आणि कंदावर प्रक्रिया अवश्य करावी.

- बागेभोवतीचे रान कारली, शेंदणी, करटुले, गुळवेल यांसारख्या रानटी झाडाचे वेल नष्ट करावेत.

- बागेतील तसेच बांधावरील सर्व प्रकारची तणे काढून स्वच्छता ठेवावी.

- बागेत काकडीवर्गीय तसेच टोमॅटो, मिरची, वांगी, मका या पिकांची लागवड करू नये.

मावा नियंत्रण ः (फवारणी ः प्रतिलिटर पाणी)

- डायमेथोएट (३० ई.सी) २ मिलि किंवा

- थायामेथोक्झाम (२५ डब्लूजी) ०.२ ग्रॅम किंवा

- इमिडाक्लोप्रीड (१७.८ एस.एल) ०.५ मिलि

किंवा

फ्लोनिकॅमीड ७ ग्रॅम प्रति १५ लिटर पाण्यामध्ये मिसळून आवश्यकतेनुसार फवारणी करावी.

-----------------------

- ०२५७/२२५०९८६

(अखिल भारतीय समन्वित फळ सुधार प्रकल्प,

केळी संशोधन केंद्र, जळगाव)