डॉ. खिजर स. बेग, डॉ. अरविंद पांडागळे, डॉ. बस्वराज वि. भेदे

Cotton Crop : कापूस या पिकासाठी पाण्याचा उत्तम निचरा होणाऱ्या जमिनीची गरज असते. लागवड मध्यम ते भारी जमिनीमध्ये करावी. हलक्या जमिनीत लागवड केल्यास उत्पादनात मोठ्या प्रमाणात घट येते.

फेरपालट -पीकपद्धतीप्रमाणे बागायती लागवडीमध्ये गहू, भुईमूग ही पिके घेतलेल्या शेतात, तर कोरडवाहू क्षेत्रात ज्वारी, सोयाबीन ही पिके घेतलेल्या शेतात कापसाचे पीक घ्यावे.

वाणाची निवड- बाजारात उपलब्ध असणाऱ्या वाणांतून योग्य वाण निवडताना खालील बाबी विचारात घ्याव्यात.

-हा वाण रस शोषण करणाऱ्या किडी- रोगांना सहनशील असावा. ज्यामुळे फवारण्यांची संख्या कमी झाल्यामुळे कीड - रोग व्यवस्थापनावरील खर्च कमी करता येईल.

-कोरडवाहूसाठी वाण पाण्याचा ताण सहन करणारा असावा.

-सघन लागवडीसाठी आटोपशीर ठेवण (उंची व फांद्यांची लांबी कमी) असणारा असावा.

-अधिक वाढ असणारा वाण सघन लागवडीमध्ये उपयुक्त राहणार नाही.

-आपल्या भागात अधिक उत्पादन देणारा असावा. त्याचे धाग्याचे गुणधर्म सरस असावेत. ज्यामुळे बाजारभाव अधिक मिळेल.

वाणाची निवड

कोरडवाहू लागवडीसाठी कमी (१४०-१५० दिवस) ते मध्यम (१५०-१६० दिवस) कालावधीचा, तर बागायतीसाठी बीटी वाणाचा कालावधी १६० ते १८० दिवस असावा. बोंडाचा आकार कोरडवाहूसाठी मध्यम (३ ते ४ ग्रॅम), तर बागायतीसाठी मोठा (४ ग्रॅमपेक्षा जास्त) असावा.

लागवडीची वेळ- कपाशीचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर लागवडीच्या वेळेवर अवलंबून असते. मराठवाड्यामध्ये पूर्वहंगामी (बागायती) कापूस पिकाची ठिबक सिंचन पद्धतीने लागवड १ ते ७ जून या काळात (तापमान ३९ अंशांपेक्षा कमी झाल्यावर) करावी, तर कोरडवाहू लागवड मॉन्सूनचा ७५-१०० मिमी पाऊस झाल्यावर करावी.

लागवडीचे अंतर लागवड प्रकार बागायती कोरडवाहू

१) मराठवाडा पारंपरिक पद्धत ६ बाय एक फूट ४ बाय १.५ फूट

किंवा ५ बाय १ फूट.

जोड ओळ ४-२ बाय १ फूट

सघन ------- ३ बाय १ फूट

२) विदर्भ ------ ४ बाय ३ फूट ३ बाय २ फूट

३) पश्‍चिम महाराष्ट्र व खानदेश ४ बाय २ फूट मध्यम

जमीन- ३ बाय २ फूट.

३ बाय ३ फूट भारी जमीन- ३ बाय ३ फूट.

बीज प्रक्रिया

बुरशीनाशक- स्युडोमोनास फ्लुरोसन्स १० ग्रॅम किंवा कार्बेंडाझिम ३ ग्रॅम प्रति किलो बियाणे (मर व करपा रोगाचा प्रादुर्भाव कमी होण्यासाठी)

जिवाणूसंवर्धके- अ‍ॅझॅटोबॅक्टर (नत्र स्थिरीकरणासाठी) व स्फुरद विद्राव्य करणारे जिवाणू (अविद्राव्य स्फुरद विद्राव्य करण्यासाठी). मात्रा- द्रव स्वरूपातील- १० मिलि प्रति किलो बियाणे.

बुरशीनाशकाची प्रक्रिया केल्यानंतरच जिवाणू संवर्धकाची बीज प्रक्रिया करावी.

आंतरपिके- फायदेशीर पद्धती

कापूस + मूग (१:१)

कापूस + उडीद (१:१)

कापूस + सोयाबीन (१:१)

रुंद ओळींमध्ये कापूस + मूग (१:२)

कापूस + तूर (४-६:१ किंवा ६-८:२)

कापूस + ज्वारी + तूर + ज्वारी (६:१:२:१)

सघन लागवड पद्धत

लागवड अंतर : ९० × ३० सेंमी (३ × १ फूट)

वाण - फक्त आटोपशीर ठेवण (फांद्यांची लांबी आणि उंची कमी) असणारेच वाण निवडावे.

वाढनियंत्रकाचा वापर- क्लोरमेक्वाट क्लोराइड या वाढ नियंत्रकाची पाते व फुले लागताना दोन वेळा जमिनीत ओल असताना फवारणी करणे आवश्यक. यासाठी १२ मिलि प्रति १० लिटर पाणी असे त्याचे प्रमाण वापरावे.

सघन लागवडीसाठी रासायनिक खतांची मात्रा २५ टक्के जास्त (१५०:७५:७५ नत्र, स्फुरद व पालाश किलो प्रति हेक्टर) वापरावी.

एकात्मिक अन्नद्रव्ये व्यवस्थापन :

-सेंद्रिय खते- कोरडवाहू लागवडीसाठी पाच टन शेणखत तर बागायतीसाठी १० टन शेणखत प्रति हेक्टर

-बागायती व कोरडवाहूसाठी रासायनिक तसेच विद्राव्य खतांच्या मात्रा, विभागणी व सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचा वापर यांचे वेळापत्रक संबंधित लेखक तज्ज्ञांकडून घेता येईल.

तण नियंत्रण व्यवस्थापन

लागवडीपासून ३० दिवसांपर्यंत पीक तणमुक्त ठेवावे. दोन वेळा निंदणी व ३ ते ४ वेळा वखरणी करावी.

तणनाशके :

१) उगवणीपूर्व- पेंडीमिथॅलीन ३० ईसी २.५ ते ३.३ लिटर प्रति हेक्टर (२५ ते ३३ मिली प्रति १० लिटर पाणी) - लागवडीनंतर परंतु उगवणीपूर्वी ओलसर जमिनीवर समप्रमाणात फवारावे. फवारणीसाठी हेक्टरी एकहजार लिटर पाणी वापरावे.

२) उगवणीपश्‍चात- पायरीथायोबॅक सोडिअम ६ टक्के अधिक क्विझॉलफॉप इथाइल ४ टक्के एमईसी (लेबल क्लेम) - ६२५ मिलि प्रति हेक्टर- लागवडीनंतर २१ ते २८ दिवस किंवा तणे २-४ पानावर असताना वापरावे, फवारणीसाठी हेक्टरी ५०० लिटर पाणी वापरावे.

कीड नियंत्रण

-कापसाच्या पऱ्हाट्या व अवशेषाची शेतात, बांधावर व गावात साठवण करू नये.

-दीर्घ कालावधीच्या वाणांची लागवड करू नये.

-पीक फेरपालट करावी.

-शिफारशीपेक्षा अधिक प्रमाणात नत्राचा वापर टाळावा.

-मूग, उडीद, सोयाबीन, चवळी, झेंडू, मका, ज्वारी, राळा, भगर, एरंडी आदी आंतरपिके घ्यावीत.

-कडुनिंबाच्या बिया (निंबोळी) जमा करून वाळवून ठेवाव्यात.

संपर्क - डॉ. खिजर स. बेग, ७३०४१२७८१०, डॉ. अरविंद पांडागळे, ७५८८५८१७१३

(डॉ. बेग कापूस संशोधन केंद्र, नांदेड येथे कापूस विशेषज्ञ, डॉ. पांडागळे सहायक कृषिविद्यावेत्ता तर डॉ. भेदे सहायक कीटकशास्त्रज्ञ आहेत.)