डॉ. राहुल नवसरे, प्रियंका दिघे

Saline Soil Integrative Therapeutic Management : सेंद्रिय आणि हिरवळीच्या पिकांच्या अपुऱ्या वापरामुळे जमिनीच्या गुणधर्माचा ऱ्हास होत आहे, यामध्ये भौतिक, रासायनिक आणि जैविक घटकांचा समावेश होतो. कोरडवाहू प्रदेशात, पावसाळ्यात उंच भागातून पावसाच्या पाण्याद्वारे वाहून जाणारे क्षार हळूहळू पाणलोट क्षेत्राच्या पायथ्याशी असलेल्या सखल भागात जमा होतात.

प्रत्येक उन्हाळ्यात पाण्याचे बाष्पीभवन होते, जमिनीवर क्षार तसेच राहतात आणि जमिनी क्षारयुक्त बनते. या जमिनी सुधारण्याच्या उद्देशाने सामूहिक उपाययोजना राबवणे आवश्यक आहे. काळ्या आणि गाळयुक्त माती असलेल्या बागायती क्षेत्रांमध्ये विरघळणारे क्षार आणि अदलाबदल करण्यायोग्य सोडियम पातळीत वाढ होत आहे. त्यामुळे या जमिनी क्षारपड झाल्या आहेत.

नदी आणि कालव्याच्या सिंचन क्षेत्रातील क्षारयुक्त आणि गाळयुक्त जमिनींची भौतिक, जैविक आणि रासायनिक गुणधर्म बदलत असतात. या जमिनीचे गुणधर्म वाढवण्यासाठी, एकात्मिक उपचारात्मक व्यवस्थापनपद्धतींना प्राधान्य द्यावे. यामध्ये जमिनीत विरघळणारे क्षार आणि अतिरिक्त पाणी भूमिगत किंवा खुल्या चराद्वारे काढून टाकणे गरजेचे आहे.

याव्यतिरिक्त, या सिंचन क्षेत्रातील विहिरी आणि कूपनलिकांच्यामध्ये परिणाम करणाऱ्या क्षारीकरणाच्या समस्या सोडविण्याकडे लक्ष दिले पाहिजे. क्षारयुक्त प्रमाण कमी करण्यासाठी माती परीक्षणाद्वारे योग्य वर्गीकरण करणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे सुधारणेसाठी योग्य उपाय करणे शक्य होईल.

क्षारयुक्त जमिनीचे क्षारयुक्त, क्षारयुक्त-चोपण आणि चोपण माती असे प्रकार आहेत. यासाठी प्रभावीपणे एकात्मिक उपाय व्यवस्थापन धोरणांना प्राधान्य द्यावे. यामध्ये विविध प्रकारच्या क्षारयुक्त माती, त्यांची कारणे, गुणधर्म आणि प्रत्येकासाठी आवश्यक असलेल्या योग्य उपचारात्मक उपायांची सर्वसमावेशक माहिती मिळणे आवश्यक आहे.

क्षारपड, चोपण जमिनीत पिकांची वाढ न होण्याची कारणे

जमिनीतील पाण्याची पातळी वाढल्यामुळे मुळाच्या सानिध्यात हवा खेळती राहत नाही, प्राणवायूचा पुरवठा कमी होतो. उपयुक्त जिवाणूंची वाढ होत नाही. पिकांना अन्नद्रव्यांची कमतरता भासते.

विद्राव्य क्षारांचे प्रमाण वाढल्यामुळे पिके पाणी कमी प्रमाणात शोषून घेतात.

सोडिअम व क्लोराइड पिकांच्या वाढीवर प्रतिकूल परिणाम होतो.

ओलसरपणामुळे बुरशीजन्य रोगांची वाढ होते.

पिकांची उगवणक्षमता कमी होते.

ओलसरपणामुळे मशागत करता येत नाही.

जास्त पाणी साठून राहिल्यामुळे जमिनीत खेळती हवा कमी होते. विद्राव्य क्षारांचे प्रमाण वाढते. मातीच्या कणावरील सोडियमचे प्रमाण वाढल्यावर जमिनीची घडण बिघडते. जमीन ओली झाल्यावर चिकट बनते आणि उन्हाळ्यात कोरडी झाल्यावर कठीण बनते. क्षारपड व चोपण जमिनीचे माती परीक्षण करून प्रथमतः जमिनीचे वर्गीकरण करावे.

क्षारयुक्त जमीन

क्षारयुक्त चोपण जमीन

चोपण जमीन

या प्रकारानुसार जमिनीची सुधारणा कारणे अवलंबून असते, अन्यथा जमिनी क्षारपड व पडीक होत जातात.

क्षारयुक्त जमिनींचे गुणधर्म

सामू पातळी ८.५ च्या वर असते.

१.५ डेसी सायमन प्रति मीटरपेक्षा जास्त विद्युत वाहकता असते.

विनिमय सोडिअम टक्केवारी १५ टक्क्यांपेक्षा कमी असते.

उन्हाळ्यात, मातीच्या पृष्ठभागावर सल्फेटयुक्त कॅल्शिअम, मॅग्नेशिअम, क्लोराइड आणि

सल्फेट असलेल्या पांढऱ्या क्षारांचा पातळ थर दिसून येतो.

वाढलेल्या क्षारतेच्या पातळीमुळे पाणी आणि पोषक द्रव्ये शोषण्यासाठी वनस्पतींद्वारे ऊर्जा खर्च होते.

पाण्याची पातळी जमिनीच्या अगदी जवळ, एक मीटरच्या खोलीत स्थित असते.

पिकाची पाने पिवळी पडतात, वाढ खुंटते.

क्षारयुक्त जमिनींची सुधारणा

पाण्याचा निचरा होण्यासाठी शेताच्या सभोवताली खोल चर काढावेत. जमिनीतील क्षारांचा पृष्ठभागावरील थर काढून टाकावा.

शेतात विरघळणारे क्षार काढून टाकण्यासाठी शेतात २० गुंठ्यांचे लहान लहान वाफे तयार करून आणि चांगल्या ओलिताच्या पाण्याचा वापर करून, विद्राव्य क्षारांचा निचरा करावा.

जमिनीची सुपीकता वाढविण्यासाठी २० ते २५ टन प्रति हेक्टर सेंद्रिय खते मिसळावीत.

जमिनीत कंपोस्ट, पालापाचोळा मिसळावा.

दर तीन वर्षांनी किमान एकदा हिरवळीची पिके धैंचा, ताग जमिनीत मिसळावीत.

सरी वरंबाच्या मध्यभागी भाजीपाला रोपे लावावीत.

पिकाची क्षारसहनशीलता

सर्वसाधारणपणे पिकाची उगवण व रोपावस्था क्षारास जास्त संवेदनशील असते. पीक पक्वतेच्या अवस्थेपर्यंत क्षारसहनशीलता वाढत जाते. म्हणून पेरणीसाठी नेहमीपेक्षा जास्त बियाणांचा वापर करावा. बीजप्रक्रिया करावी तसेच पिकांच्या सुरवातीच्या अवस्थांमध्ये जमिनीच्या वरच्या थरातील क्षार प्रमाण वाढणार नाही, याची दक्षता घेतल्यास पिकांचे उत्पादन वाढण्यास मदत होते.

दोन डेसी सायमन प्रती मीटर जमिनीतील क्षारतेपर्यंत कोणत्याही पिकाच्या उत्पादनावर क्षारांचा अनिष्ट परिणाम होत नाही. परंतु जसजसे जमिनीतील क्षारांचे प्रमाण वाढते तसतसे पिकाचे उत्पादन घटते.

जमिनीतील क्षारांच्या प्रमाणास पीक प्रतिसाद

जमिनीतील क्षारांचे प्रमाण / विद्युतवाहकता (डेसिसायमन प्रति मीटर) पीक प्रतिसाद

० ते २ सर्वसाधारण क्षारता, पिकांच्या उत्पादनावर अनिष्ट परिणाम होत नाही.

२ ते ४ क्षार संवेदनशील पिकांचे उत्पादन घटते.

४ ते ८ सर्वसाधारण पिकांचे समाधानकारक उत्पादन घटते.

८ ते १६ फक्त क्षारसहनशील पिकाचे समाधानकारक उत्पादन मिळते.

१६ पेक्षा जास्त फक्त अतिक्षारसहनशील पिकाचे समाधानकारक उत्पादन मिळते.

निरनिराळ्या पिकांची क्षार सहनशीलता

पिकांचा प्रकार क्षार संवेदनशील मध्यम सहनशील जास्त सहनशील

अन्नधान्ये पिके उडीद, तूर, हरभरा, मूग, वाटणा, तीळ गहू, बाजरी, मका, मोहरी, करडई, सोयाबीन, सूर्यफूल, जवस ऊस, कापूस, भात, ज्वारी

भाजीपाला पिके चवळी, मुळा, श्रावणघेवडा कांदा, बटाटा, कोबी, टोमॅटो, गाजर पालक, शुगरबीट

फळपिके आंबा, लिंबूवर्गीय फळझाडे चिकू, डाळिंब, अंजीर, पेरू, द्राक्ष नारळ, बोर, खजूर, आवळा

वन पिके साग, सिरस, चिंच लिंब विलायती बाभूळ, सुरु, सिसम, निलगिरी

चारा पिके पांढरे व तांबडे क्लोवर प्यारा गवत, जायंट गवत,सुदान गवत लसूण घास, बरसीम, ऱ्होडस गवत.

जमिनी क्षारपड होण्याची कारणे

उष्ण आणि कोरडे हवामान असलेल्या प्रदेशात, मर्यादित पावसामुळे जमिनीतून क्षारांचा अपुरा निचरा होतो.

जड चिकणमाती असलेल्या बागायती भागात, विशेषत: खराब निचरा असलेल्या खोल काळ्या जमिनी, योग्य मशागतीसाठी अतिरिक्त पाण्याची आवश्यकता असते. दुर्दैवाने, नैसर्गिक ओढे आणि नाले अनेकदा गाडले जातात, ज्यामुळे सखल भागात गाळ साठतो आणि भूमिगत नैसर्गिक निचरा कमी होतो. त्यामुळे जमिनीत क्षार साचू लागतात.

कालव्याच्या सिंचन क्षेत्रामध्ये, कालव्याच्या बाजूने काँक्रिट स्तर नसल्यामुळे पाण्याची गळती होते, ज्यामुळे आजूबाजूच्या जमिनीत पाणी साचते आणि क्षारयुक्त/ चोपणयुक्त स्थिती निर्माण होते. उसासारख्या पाणी-केंद्रित पिकांची वारंवार लागवड, तसेच पीक फेरपालटाचा अभाव यामुळे जमिनीची क्षारता वाढण्यास मदत होते.

राज्याच्या मातीत प्रामुख्याने अग्निजन्य बेसाल्ट खडक असतात, ज्यात अल्कधर्मी खनिजे उच्च पातळी असतात. ही खनिजे विघटित झाल्यामुळे जमिनीत मुक्त क्षार साचतात. सिंचनासाठी क्षारयुक्त पाण्याचा अनियंत्रित वापरामुळेही क्षारचे प्रमाण वाढले आहे.

सेंद्रिय आणि हिरवळीच्या खतांच्या अपुऱ्या वापरामुळे जमिनीचे भौतिक, रासायनिक आणि जैविक गुणधर्म नष्ट होत आहेत.

कोरडवाहू क्षेत्रामध्ये, पावसाळ्यात उंच प्रदेशातून पावसाच्या पाण्याद्वारे वाहून जाणारे क्षार पाणलोट क्षेत्राच्या पायथ्याशी असलेल्या सखल प्रदेशात कालांतराने हळूहळू जमा होतात. उन्हाळ्याच्या हंगामात पाण्याचे बाष्पीभवन होत असल्याने क्षार मागे राहतात, ज्यामुळे जमिनीची क्षारता वाढते.

प्रियंका दिघे, ८३९०१०४२८४

(मृदा व कृषी रसायन शास्त्र विभाग, कृषी महाविद्यालय लोणी, जि. नगर)