डॉ. योगेश मात्रे, डॉ. पी. एस. नेहरकर, डॉ. अनंत बडगुजर

सिट्रस ग्रीनिंग ः (citrus psylla)

सद्य स्थितीत ग्रीनिंग किंवा मंद ऱ्हास हा रोग लिंबूवर्गीय फळपिकांतील (संत्रा, मोसंबी, लिंबू) सर्वांत महत्त्वाचा आणि विनाशकारी रोग आहे. रोगाचा प्रसार मराठवाडा व विदर्भामध्ये वाढत चालला आहे.

या रोगाच्या प्रादुर्भावामुळे लिंबूवर्गीय फळझाडे कमजोर होतात. फांदी मर व ऱ्हास होतो. या रोगाची नोंद भारतात १९६० च्या दशकात प्रथम झाली. हा रोग कंडीडेट्स लीबेरीबॅक्टर एशियाटिकस या जिवाणूमुळे होतो.

एकदा जिवाणूचा शिरकाव झाडामध्ये झाल्यानंतर झाड जिवंत असेपर्यंत तो सक्रिय राहतो. हा जिवाणू झाडांतील अन्नपुरवठा करणाऱ्या ऊतीमध्ये राहतो.

लक्षणे ः

- जिवाणूचा संसर्ग झाल्यानंतर पानांच्या शिरांमधील भाग पिवळा होण्यास सुरुवात होते. पिवळेपणा हा मध्य शिरेच्या दोन्ही बाजूंस एकसमान नसतो. पाने शेवटी पिवळी पडतात. बऱ्याच पानांवर अनेक हिरवे ठिपके आढळून येतात.

- रोगग्रस्त झाडावरील पानांवर चट्टे दिसतात. पानांवर इंग्रजी ‘व्ही’ (v) आकाराचा खाचा तयार होतो. पानांच्या खालील बाजूवरील शिरा फुगतात आणि तो भाग पिवळा पडतो.

- कालांतराने रोगग्रस्त पाने फांद्याच्या शेंड्याकडून गळण्यास सुरुवात होते.

- रोगाचा प्रादुर्भाव झाल्यापासून ३ ते ४ वर्षांत झाडाचा ऱ्हास होतो.

- रोगग्रस्त झाडास येणारी फळे आकाराने लहान राहतात. त्यांची वाढ असमतोल होते.

- फळांच्या आतील बिया सुरकुतलेल्या असतात किंवा फळे बीजविरहित असतात.

- फळांच्या रसाची चव कडू लागते.

- रोगग्रस्त फळांचा देठाकडील भाग पिवळा नारंगी होऊन खालील भाग अत्याधिक हिरवा होतो.

रोगाचा प्रसार ः

- नवीन कलम तयार करतेवेळी संसर्गग्रस्त बडवूड (कांडी) पासून पसरतो. ग्रीनिंगग्रस्त मातृवृक्षाचे डोळे कलम तयार करण्यासाठी वापरले गेल्यास होतो. रोगग्रस्त झाडापासून डोळे काढण्यासाठी वापरलेल्या अवजारामुळेही रोगाचा प्रसार होतो.

- बागेमध्ये सिट्रस सायला (शा. नाव - डायफोरीना सिट्री) या किडीमुळे या रोगाच्या प्रसारास मदत होते. या रोगाला हॉगलाँगबिंग (एच.एल.बी.) या नावानेही ओळखले जाते.

नियंत्रण ः

लागवडीसाठी रोगमुक्त रोपांची निवड, लागवड सामग्रीची खात्री करणे, सिट्रस सायला नियंत्रण, पोषक घटकांचा पुरेपूर वापर आणि योग्य पाणी व्यवस्थापन हेच या रोगावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी उपलब्ध उपाययोजना आहेत.

सिट्रस सायला ः

- ही संत्रावर्गीय झाडांवर येणारी महत्त्वाची कीड आहे.

- झाडावर नवती, बहर फुटायला लागल्यानंतर किडीच्या प्रादुर्भावास सुरुवात होते.

- जून, जुलैमधील मृग बहर आणि फेब्रुवारी, मार्चमधील आंबिया बहरावर प्रादुर्भाव जास्त असतो.

ओळख ः

- किडीचा प्रौढ पिवळसर करड्या रंगाचा असतो.

- पंखांच्या विशिष्ट रचनेमुळे त्याचा मागील भाग उंचावल्यासारखा दिसतो.

- पिले मळकट रंगाची असतात. पिले कोवळी पाने व फांद्यामधील रसशोषण करतात. त्यामुळे कोवळी पाने व कळ्यांची गळ होते.

- प्रादुर्भावग्रस्त झाडांवर साखरेसारखा द्रव पदार्थ दिसून येतो. हे या किडीचा प्रादुर्भावाचे लक्षण आहे.

नुकसान ः

- पूर्ण वाढ झालेले कीटक व पिले ही कोवळी पाने, नवती, कळ्या, फुले, लहान कोवळ्या फांद्यातील रस शोषण करतात. लहान नवती व कळ्यांची जास्त प्रमाणात गळ होते. फळ धारणेवर विपरीत परिणाम होतो.

- नवतीची मोठी पाने वाकडी तिकडी होऊन चुरगळल्याप्रमाणे दिसतात.

- पिलांच्या शरीरातून स्रवलेल्या साखरेसारख्या चिकट पदार्थांवर काळी बुरशी वाढते. त्यामुळे अन्ननिर्मिती प्रक्रियेमध्ये बाधा येते.

- जास्त प्रादुर्भावामध्ये शेंड्याकडील लहान फांद्यादेखील वाळतात. अशा फांद्यावर बहरावेळी फलधारणा होत नाही.

- या किडीमुळे ग्रीनिंग रोगाचा प्रसार होतो. नवती आल्यानंतर व पाण्याचा खंड पडल्यास प्रादुर्भाव जास्त वाढतो. अशावेळी सतर्क राहून योग्य उपाययोजना करणे अत्यंत गरजेचे आहे.

व्यवस्थापन ः

- झाडावर भरपूर पालवी राहावी, यासाठी अन्नद्रव्यांचा शिफारसीनुसार वापर करावा. सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची कमतरता आढळून आल्यास त्वरित पुरवठा करावा.

- रोगमुक्त मातृवृक्षापासून कलम कांडी निवडाव्यात. लागवडीसाठी रोगमुक्त प्रमाणित कलमे वापरावीत.

- एखाद्या फांदीमध्ये ग्रीनिंगची लक्षणे दिसल्यास, तेवढीच फांदी तत्काळ कापून नष्ट करावी. अधिक प्रमाणात प्रकोप असल्यास बाधित झाडे मुळासकट उपटून, जाळून नष्ट करावीत.

- फांद्याच्या कापणीसाठी वापरली जाणारे अवजारे सोडिअम हायपोक्लोराइट (१ टक्का) द्रावणाने निर्जंतुक करावीत.

- पिवळे चिकट सापळे (३० बाय ४० सेंमी आकाराच्या फोमशीटपासून बनविलेले घरगुती किंवा तत्सम आकाराचे बाजारात उपलब्ध) ३० ते ४० प्रति एकर प्रमाणे लावावे. हे चिकट सापळे फेब्रुवारी ते नोव्हेंबर दरम्यान लावावे.

- ढालकिडा, क्रायसोपा, सिरफीड माशी, टॅमरॅक्सीया रॅडीयाटा इत्यादी मित्र कीटकांचे संवर्धन करावे.

- पर्यायी खाद्य वनस्पती (कडीपत्ता) मोसंबीच्या बागेमध्ये किंवा आजूबाजूस असू नये. कारण, ही झाडे सायला किडीचे खाद्य असून, प्रजाननाचे फार मोठे स्रोत ठरू शकतात.

रासायनिक नियंत्रण (फवारणी ः प्रति लिटर पाणी)

- थायामेथोक्झाम (२५ डब्ल्यूजी) ०.१ ग्रॅम किंवा

इमिडाक्लोप्रिड (१७.८ टक्के एसएल) ०.१ मिलि

- आवश्यकतेनुसार कीटकनाशकांची आलटून-पालटून १५ दिवसांच्या अंतराने दुसरी फवारणी करावी.

डॉ. योगेश मात्रे, (संशोधन सहयोगी), ७३८७५२१९५७, डॉ. पी. एस. नेहरकर, (विभाग प्रमुख) ९८२२९३६९८६, (कृषी कीटकशास्त्र विभाग, वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी)