डॉ.जी.एस.सोनवणे, डॉ.आर.आर.शेलार

Cat Use For Agriculture : दरवर्षी ८ ऑगस्ट हा आंतरराष्ट्रीय मांजर दिन म्हणून जगभर प्राणीप्रेमी साजरा करतात. मांजर ही लहान मांसाहारी, फरयुक्त, सस्तन प्राण्यांची घरगुती प्रजाती आहे. मार्जारवर्गातील ही एकमेव पाळीव प्रजाती आहे

आंतरराष्ट्रीय प्राणी कल्याण निधी,वॉशिंग्टन (IFAW, ) संस्थेने ८ ऑगस्ट,२००२ पासून हा दिवस आंतरराष्ट्रीय मांजर दिन म्हणून घोषित केला.दरवर्षी ८ ऑगस्ट हा आंतरराष्ट्रीय मांजर दिन म्हणून जगभर प्राणीप्रेमी साजरा करतात. मांजर ही लहान मांसाहारी, फरयुक्त, सस्तन प्राण्यांची घरगुती प्रजाती आहे. मार्जारवर्गातील ही एकमेव पाळीव प्रजाती आहे आणि सामान्यतः कुटुंबातील जंगली सदस्यांपासून वेगळे करण्यासाठी तिला घरगुती मांजर म्हणून संबोधले जाते. मांजरांना सामान्यतः घरगुती पाळीव प्राणी म्हणून ठेवले जाते परंतु ते शेतातील मांजर किंवा जंगली मांजर देखील असू शकतात; जंगली मांजर मुक्तपणे फिरते आणि मानवी संपर्क टाळते.
मांजर हे नैसर्गिक शिकारी आहेत, ज्यांना उंदीर शोधण्यात मदत करण्यासाठी तीक्ष्ण संवेदना असतात. त्यांचा वास देखील नैसर्गिकरित्या उंदरांना दूर करतो. मांजरांना पाळीव प्राणी म्हणून सांभाळले जाते, कारण हा बुद्धिमान प्राणी आहे. स्वतःची स्वच्छता, काळजी आणि अन्नासाठी उंदरांसारख्या लहान प्राण्याची शिकार करू शकतात.

मांजराची वासाची उच्च क्षमता असून मानवांपेक्षा सुमारे चौदापट अधिक प्रभावी असते. ते नाकातील २०० दशलक्ष गंध संवेदकांचा उपयोग उंदरांचा वास आणि माग काढण्यासाठी करतात. हे मांजर त्यांच्या २४ व्हिस्कर्सचा (मिशा) वापर त्यांच्या जवळील कंपने आणि हालचाली जाणून घेण्यासाठी करतात, हे त्यांना उंदीर शोधण्यास मदत ठरते. मांजराच्या डोळ्यातील पडद्याच्या मागील बाजूस टेपेटम ल्युसिडम नावाचा एक परावर्तक स्तर असतो, ज्यामुळे त्यांना अंधारात सात पट अधिक चांगले पाहता येते. ज्या शेतकऱ्याच्या वस्तीवर मांजर आहे त्या ठिकाणी आपोआप उंदरांचा बंदोबस्त होतो किंवा त्यांचा वावर कमी होतो.

धान्य कोठारासाठी मांजर ः
मांजराच्या नैसर्गिक प्रवृत्तींचा वापर करण्यासाठी तसेच काही मांजरीच्या जातीचे संरक्षण करण्यासाठी धान्याचे कोठारांनी मांजरी दत्तक घेण्यास प्रोत्साहित करण्यासाठी संपूर्ण अमेरिकेत कार्यक्रम विकसित केले जात आहेत. अमेरिकेतील कॅलिफोर्नियातील लोदी प्राणी निवारा ही संस्था ‘धान्य कोठाराचे मांजर' हा कार्यक्रम राबवते. यामध्ये रहिवासी किंवा काही व्यावसायांद्वारे मालकी नसलेले मांजरी दत्तक घेण्यास प्रोत्साहित करते, जे त्यांच्या मालमत्तेवरील उंदरांच्या नियंत्रणास मदत करण्यासाठी वैशिष्ट्यांची पूर्तता करतात. या केंद्राकडे असंख्य मांजरी येतात, ज्या घरात पाळीव प्राणी म्हणून राहू शकत नाहीत.
मुख्यतः हे मांजर जंगली किंवा अर्ध- घरगुती सांभाळण्यास योग्य असते परंतु घरातील वातावरणाशी जुळवून घेऊ शकत नाहीत परंतु घराबाहेर आरामात राहू शकतात. कॅलिफोर्नियातील व्हॉइस फॉर द अॅनिमल्स फाउंडेशनने ‘कार्यरत मांजर' हा कार्यक्रम विकसित केला आहे. यामध्ये ज्या ठिकाणी उंदरांचा प्रादुर्भाव आहे तेथे लसीकरण केलेल्या जंगली मांजरींना स्थलांतरित केले जाते. या संस्थेने मांजरींना दुकाने, कॅम्पस आणि पोलिस विभागांमध्ये ठेवले आहे. त्यामुळे उंदरांचा त्रास कमी झालेला आहे.

मांजराबाबत ऐतिहासिक मानवी नोंद ः
१) मांजरांच्याबाबत पहिली ऐतिहासिक मानवी नोंद प्राचीन इजिप्शियन सभ्यतेच्या संस्कृतीत आढळून येते. आपण सर्वजण मांजरींना इजिप्शियन लोकांशी जोडतो, कारण मांजरींना ते लोक देव मानतात. माफडेट ही पहिली ज्ञात मांजर देवता होती. पहिल्या राजवंशात साप, विंचू आणि वाईटापासून रक्षणकर्ता म्हणून ती ओळखली जात होती, म्हणून त्यांच्यासाठी, मांजरी केवळ देवता
नसून संरक्षक देखील होत्या.
२) ग्रीक आणि रोमन लोकांनी त्यांचा वापर कीटक नियंत्रण म्हणून केला आणि पूर्वेकडील मांजरी मूलतः श्रीमंत आणि धनाढ्य लोकांच्या मालकीच्या होत्या.
३) अमेरिकेत, कीटक कमी करण्यासाठी मांजराच्या वसाहती मालवाहू जहाजावर सांभाळल्या जातात.
मांजर ही सामाजिक प्रजाती असली तरी ती एकट्याने शिकार करण्यात पटाईत असतात. शिकारी म्हणून, त्या पहाटे आणि संध्याकाळच्या वेळी सर्वात जास्त गतिमान असतात. जे मानवी कानांसाठी खूप मंद किंवा खूप जास्त गोंगाटातही ऐकू शकते, जसे की उंदीर आणि इतर लहान सस्तन प्राण्यांचे आवाज. दिशादर्शक आणि संवेदनांना मदत करण्यासाठी, मांजरांच्या शरीरावर, विशेषत: त्यांच्या चेहऱ्यावर डझनभर व्हिस्कर्स (मिशा) असतात. मांजर ही तापमान, वास आणि स्पर्श यावर आधारित अन्न निवडतात; सहसा त्यांना थंडगार पदार्थ आवडत नाहीत. आणि ते मांसासारखे पदार्थ त्यांना आवडतात.

-डॉ. जी. एस. सोनवणे,८७९६४४८७०७
(क्रांतिसिंह नाना पाटील पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, शिरवळ,जि.सातारा)