Orchard Cultivation Types : फळबाग लागवडीच्या पद्धती कोणत्या आहेत?

Fruit Crop Cultivation : फळबाग लागवड दीर्घ मुदतीची, जास्त गुंतवणुकीची गोष्ट असल्यामुळे सुरुवातीला झालेली चूक नंतर भरून काढता येत नाही. त्यामुळे फळझाडांची लागवड करताना योग्य लागवड पद्धत निवडावी. त्यावर फळांचे उत्पादन, रोग आणि किडींचा प्रादुर्भाव अवलंबून असतो.

लागवड अधिक दाट (जास्त जवळ) झाल्यास आर्द्रता वाढते. हवा खेळती न राहिल्यामुळे रोग व किडींचा प्रादुर्भाव वाढतो. लागवडीच्या पद्धत निवडताना प्रत्येक फळझाड वाढीसाठी समान क्षेत्रफळ मिळावे.

फळबागेतील आंतरमशागत, झाडावर फवारणी करणे आणि झाडांना पाणी देणे ही कामे सहज करता यावीत. बागेचे व्यवस्थापन सहज करता यावे.

१) चौरस मांडणी पद्धत

चौरस मांडणी पद्धतीत बागेची जमीन चौरसामध्ये विभागण्यात येते. चौरसाच्या चारही कोपऱ्यांवर फळझाडे लावतात. त्यामुळे दोन ओळींतील आणि झाडांतील अंतर समान राहते.

फळझाडांच्या दोन ओळी परस्परांना काटकोनात छेदतात. या पद्धतीमध्ये बागेची उभी-आडवी मशागत करणे सोपे जाते. दोन्ही दिशांनी झाडांना पाणी देता येते.

या पद्धतीनुसार आंबा, पेरू, चिकू या फळपिकांची लागवड करणे सोपे जाते.

२) आयत मांडणी पद्धत

या पद्धथीत दोन झाडांमधील अंतरापेक्षा दोन ओळींतील अंतर काही फळझाडांच्या बाबतीत जास्त ठेवावे लागते.

या पद्धतीत चौरस पद्धतीचे सर्व फायदे मिळतात. मात्र बागेमध्ये मशागत करणे जरा अवघड जाते.

३) समभुज त्रिकोणी मांडणी पद्धत

ही चौरस पद्धतीप्रमाणेच असून, फक्त पाचवे झाड चौरसाच्या मध्यभागी लावतात. त्या झाडाचे आयुष्य कमी कालावधीचे असते.

चौरसातील झाडे मोठी झाल्यानंतर हे पाचवे झाड काढून टाकतात. आंबा, चिकू, लिची अशा सावकाश वाढणाऱ्या झाडांमध्ये हे वेगळ्या प्रकारचे पाचवे झाड लावतात.

या पद्धतीत झाडांची संख्या जवळ जवळ दुप्पट वाढते. त्यामुळे झाडांची गर्दी वाढते आणि बागेच्या मशागतीला अडथळा येतो. म्हणून काही वर्षांनी मधले झाड काढून टाकावे लागते.

४) षट्‍कोन पद्धत

षट्‍कोन पद्धतीमध्ये समभुज त्रिकोणाच्या कोपऱ्यावर झाडे लावतात. त्यामुळे षट्‍कोनाच्या सहा कोपऱ्यांवर सहा झाडे आणि मध्यभागी एक झाड बसते.

या पद्धतीत सर्व झाडांमध्ये समान अंतर असते. मशागत कर्ण रेषेवर उभी-आडवी करता येते. या पद्धतीत सुमारे १५ टक्के अधिक झाडे बसतात.

मात्र झाडांची दाटी होते. मशागतीचे काम अवघड होते. सामान्यपणे ही पद्धत फारशी वापरली जात नाही.

५) समपातळी रेषा मांडणी पद्धत (कंटूर पद्धत)

डोंगराळ भागामध्ये जमीन सपाट नसलेल्या ठिकाणी फळबाग लागवडीसाठी ही पद्धत वापरली जाते. जमिनीचा उतार जास्त असला, की मशागत करणे आणि पाणी देणे अवघड असते.

मातीची धूप होते. अशा परिस्थितीमध्ये फळझाडांची लागवड सरळ रेषेत न करता समतल रेषेवर (समपातळीवर) करावी लागते.

बागेत समतल रेषेप्रमाणे मशागत करावी लागते, पाण्याचे पाट ठेवावे लागतात किंवा ठिबक सिंचन पद्धतीचा वापर करावा. या पद्धतीमध्ये झाडांतील अंतर समान नसते. दर एकरी झाडांची संख्या इतर पद्धतींपेक्षा कमी असते.

६) सघन लागवड पद्धत

अलीकडे आंबा व पेरू लागवडीसाठी ही पद्धती वापरली जात आहे. पारंपरिक पद्धतीमध्ये आंबा कलमांची १० मी. × १० मी. अंतरावर, तर पेरू ६ × ६ मी. अंतरावर लावतात.

सघन लागवडीमध्ये हे अंतर दोन्ही पिकामध्ये ३ मी. × २ मी. ठेवले जाते. त्यामुळे एकरी झाडांची संख्या वाढते.

मात्र झाडांची वेळोवेळी छाटणी व वळण देणे ही कामे शास्त्रीय पद्धतीने करावी लागतात. म्हणजे झाडाची फळधारणा लवकर आणि भरपूर होते, अन्यथा उत्पादनावर विपरीत परिणाम होतो.

----------------

स्त्रोत - डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला