नीलेश हेडा
Agriculture Ecosystem : परिसर विज्ञान हे जीवनाचं शास्त्र आहे. हे शास्त्र सांगतं, की माणसासकट कोणताही सजीव हा एकटा नाही. तो एका फार मोठ्या नैसर्गिक व्यवस्थेचा छोटासा भाग आहे. जॉन डाने (John Donne) नावाचा लेखक लिहितो, की, माणूस समूद्रातल्या बेटांसारखा सुटा सुटा मुळीच नाही; तर तो उपखंडाचा एक भाग आहे.
परिस्थितिकी शास्त्र सांगते, की आपण सारे जीव एका अशा बृहद्‍ व्यवस्थेचा भाग असतो ज्याला परिसंस्था म्हटले जाते. परिसंस्थेत अनेकानेक जीव एकमेकांशी, आसपासच्या अजैविक घटकांशी संबंध ठेवून जगत असतात. आपण निसर्गापासून वेगळे आहोत हा दुराभिमान शेवटी माणसाला केवळ मनस्तापच देतो.
एक झेन कथा मला नेहमीच आवडत आली आहे. एका झेन साधूच्या बागेत भोपळ्यांचा वेल बहरला होता. सकाळी उठून साधूने बघितलं, की सर्व भोपळ्यांमध्ये भांडण सुरू आहे. त्याने विचारलं, “भांडण का सुरू आहे?” भोपळ्यांनी उत्तर दिलं, “आमचं आपापसांत पटत नाही, आम्ही काय करावं?”
साधू म्हणाला, “ध्यान करा.” भोपळे म्हणाले, “आम्ही भोपळे आहोत. ध्यान कसे करणार?” तेव्हा साधूने ध्यान मंडपात ध्यानस्थ बसलेल्या अनेक बौद्ध भिख्खूंकडे अंगुलीनिर्देश करत म्हटले, “बघा आश्रमात सर्व भोपळे ध्यान करत आहेत.” सर्व भोपळे ध्यान करायला लागले आणि पहिल्यांदा त्यांना जाणीव झाली, की आपण सारे जण तर एकाच वेलीने जोडलेले आहोत. आपण सर्व जण एकाच व्यवस्थेचा भाग आहोत. शंका मिटली. शांतता स्थापित झाली.
गाइया सिद्धांत
ब्रिटिश संशोधक जेम्स लव्हलॉक (James Lovelock) याने १९७० च्या दशकात गाइया (Gaia) हा सिद्धांत मांडला. ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ या आपल्या प्राचीन भारतीय संकल्पनेचाच तो एक आधुनिक अविष्कार म्हणावा लागेल. प्राचीन ग्रीक पुराणांमध्ये गाईया नावाची देवता होती; जिला वसुंधरा म्हटले जाते.
गाईया सिद्धांत म्हणजे सबंध सजीव सृष्टीच्या नाते-संबंधाचा, परस्परावलंबन तत्त्वाचा आधुनिक वैज्ञानिक सिद्धांत. पृथ्वीवरील सर्व सजीव एकमेकांशी जोडलेले आहेत, कारण त्या सर्वांना स्पर्श करणारे पृथ्वीचे वातावरण, त्यांना जीवन देणारे पाणी आणि सूर्याची ऊर्जा हे स्रोत समान आहेत.
पृथ्वीवर जीवनाची सुरुवात ३.५ अब्ज वर्षांआधी झाली असावी असे विज्ञान मानते. सुरुवातीचे जीव अगदीच साधे आणि सारखे दिसणारे होते. पण उत्क्रांती होता होता आजची विविधतेने नटलेली पृथ्वी आकाराला आली. त्यासाठी पृथ्वीला ३.५ अब्ज वर्षांची अविरत मेहनत करावी लागली. जिवांच्या पेशीचा अथवा जिवांच्या मोठ्या समूहाचा अभ्यास केला तर काय जाणवते?
सहजीवन आणि परस्पर सहकार्य या दोनच गोष्टींतून या पृथ्वीवर विविधतेने नटलेली सृष्टी साकार झाली आहे. पेशीचा आकार तो केवढा? अगदी डोळ्यांनी दिसणार नाही इतपत छोटा. तरीसुद्धा पेशीच्या आत ज्या क्रिया चालतात त्या परस्पर सहकार्याचं एक उत्तम उदाहरण ठरावं अशा आहेत.
उत्क्रांती शास्त्रात सह-उत्क्रांती (Co-evolution) नावाची संज्ञा आहे. याचा अर्थ होतो दोन जिवांची सोबत सोबत झालेली उत्क्रांती. फुलांचे सुंदर रंग का आहेत? कारण त्यांना परागीकरणासाठी फुलपाखरांना आकर्षित करायचं असतं. म्हणजेच सपुष्प वनस्पतींच्या उत्क्रांती सोबतच कीटकांची सुद्धा समृद्ध अशी जीवसृष्टी उत्क्रांत झाली.
शेती ही सुद्धा मानवनिर्मित एक परिसरसंस्था आहे. विविध पिके, त्यावरील कीटक, त्या कीटकांवर अवलंबून असलेले अन्य कीटक, जमिनीतले जिवाणू अशा सर्व घटकांपासून बनलेल्या व्यवस्थेत गेल्या काही दशकांत प्रचंड मानवनिर्मित बदल झालेत. कीटकनाशकांच्या अवाजवी वापरामुळे शेतीला नुकसानकारक कीटकांचा नायनाट झाला पण त्याच वेळी शेतीवर अवलंबून असणारे विविध प्रकारचे पक्षी, सस्तन प्राणी, शेतीसाठी फायदेशीर कीटक यांचाही फडशा पडला. शेतीत नांदणारी संपूर्ण अन्न साखळीच आपण विस्कळीत करून टाकली. एका संतुलित व्यवस्थेला खीळ घातली.
या पार्श्‍वभूमीवर निसर्गशास्त्राची मदत घेऊन आणि निसर्गाला समजून घेऊन आता मानवामानवातील परस्पर संबंधाचा फेरविचार करण्याची गरज आहे. केवळ सहभागितेनेच विकास करता येऊ शकतो. भाषेचा, जातीच्या, धर्माच्या नावाने विभाजन करून काहीही साध्य होणार नाही.
निसर्गातील सहजीवन, सहभागीता, परस्पर सहकार्य, गाईया सिद्धांत, सह-उत्क्रांती यांना समाजशास्त्रांनी व एकूणच मानवजातीने समजून घेतले व त्यानुसार जर आपले मार्ग ठरवले तर एक सशक्त आणि युद्ध विरहित मानवतेचा उदय होऊ शकतो. त्यासाठी आपल्याला फार दूर जाण्याची गरज नाही. सशक्त असा निसर्ग नावाचा शिक्षक आपल्या आसपास पसरलेला आहेच.
बुद्धाची शिकवण हाच मार्ग
भगवान गौतम बुद्ध हे मानवी इतिहासातले पहिले परिस्थितिकी शास्त्रज्ञ (Ecologist) आहेत. त्यांच्या जीवनाचे सारे संदर्भ हे निसर्गाशी जोडलेले आहेत. लुंबीनी या आदिवासींच्या देवीला समर्पीत देवराईमध्ये त्यांचा जन्म झाला. पिंपळाच्या झाडाखाली त्यांना संबोधी प्राप्त झाली. साल वृक्षांच्या जंगलात त्यांचे महापरिनिर्वाण झाले. भगवान बुद्धांनी आपला बराचसा काळ श्रावस्तीच्या जेतवनमध्ये व्यतित केला.
वडा-पिंपळाची झाडं परिस्थितिकी शास्त्रात की-स्टोन स्पेसीज (निसर्गातल्या अशा प्रजाती ज्यांच्यावर अनेकानेक जीव अवलंबून असतात) म्हणून ओळखल्या जातात. इतर झाडांच्या तुलनेत वडकुलीन झाडांना वर्षभर फळधारणा होते. ही झाडं नसली तर फलाहारी जिवाचं जगणं कठीण होईल. बुद्धानंतर संपूर्ण भारत खंडात आणि कमी अधिक प्रमाणात संपूर्ण आशिया आणि आफ्रिकेत सुद्धा पिंपळकुलीन वृक्ष झपाट्याने पसरले.
(त्या काळी सम्राट अशोकाचा मुलगा महेंद्र आणि मुलगी संघमित्राने बोधी वृक्षाची फांदी श्रीलंकेत नेऊन लावली होती.) परस्परावलंबनाचं तत्त्व हे परिस्थितिकी शास्त्राचं आणि बुद्धांच्या शिकवणीचं मध्यवर्ती तत्त्व आहे. निसर्गात प्रत्येक घटक हा एकमेकांशी जोडलेला असून, त्यातील ताळमेळ बिघडला की तोल बिघडतो.
बुद्धाचं तत्वज्ञान उतरंड मान्य करत नाही तर जिवनाच्या जाळ्याचा (Web) पुरस्कार करते, अशा जाळ्यात प्रत्येक घटक सहकाराने जोडलेला असतो. एकदा इकोसिस्टिममधले सगळे घटक हे परस्परावलंबी आहेत, याचा बोध झाला की करुणेचा जन्म होतो. मझ्झीम निकायमध्ये वर्णित ‘प्रतीत्यसमुत्पाद’ची संकल्पनाच मुळात परस्परावलंबनाची संकल्पना आहे.
‘जो प्रतीत्यसमुत्पाद बघू शकतो तो धम्माला बघू शकतो, जो धम्म बघतो तो प्रतीत्यसमुत्पाद बघतो (मझ्झीम निकाय 1.90).'' संबोधी ही एक निसर्गाच्या शाश्‍वत चक्राबद्दल परम ज्ञान प्राप्त झाल्याची अवस्था असावी. संबोधीच्या क्षणांबद्दलचं जबरदस्त विवेचन तिक न्यात हन्ह यांनी ‘जहं जहं चरण पडे गौतम के’ या पुस्तकात केलं आहे.
उत्पती आणि लय यांचा नैसर्गिक खेळ लक्षात येऊन माणसाच्या दुःखाचं मूळ आणि त्यावरचा वैज्ञानिक उपाय त्या अवस्थेत त्यांना सापडला. जगातल्या ५० महत्त्वाच्या परिस्थितिकी शास्त्रज्ञात बुद्ध हे प्रथम क्रमांकावर आहेत. आजच्या पर्यावरणीय आपदेच्या काळात बुद्धाच्या शिकवणीशिवाय दुसरा कोणता मार्ग मानवतेसमोर नाही. नैसर्गिक घटकांबद्दलची अनुकंपा, करुणा, संसाधनांचा विवेकशील उपयोग आणि अहिंसा या स्तंभांवरच निसर्ग संवर्धनाची मजबूत इमारत उभारली जाणार आहे. निसर्गाबद्दल कोणताही आततायीपणा न करता मध्यम मार्गाने हळूहळू प्रश्‍न सोडवत जाणे हाच बुद्धाचा मार्ग आहे.
ॲग्रोवनचे सदस्य व्हा
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.