प्रवीण चव्हाण
Soil Management: सामू वेगवेगळ्या अन्नद्रव्य घटकांच्या रासायनिक स्वरूपांवर नियंत्रण ठेवून वनस्पतींना पोषक तत्त्वांची उपलब्धता नियंत्रित करतो आणि त्यांच्या रासायनिक अभिक्रियांवर देखील प्रभाव पाडतो. परिणामी, माती आणि पिकांची उत्पादकता मातीच्या सामू सोबत जोडली जाते.जमिनीचा सामू सामान्यतः १ ते १४ पर्यंत असतो, परंतु बहुतेक पिकांसाठी अनुकूल सामू ६.५ ते ७.५ दरम्यान असते, अशा जमिनीत अन्नद्रव्यांची उपलब्धता जास्त असते. सर्वसाधारण उत्पादनक्षम जमिनीचा सामू ६ ते ८ च्या दरम्यान असतो. तरी पण काही पिके या अनुकूल निर्देशांकाबाहेर जमिनीच्या सामूमध्ये वाढण्यास अनुकूलता दर्शवितात. राज्यात बहुतांश जमीन एकतर उदासीन (४८.५ टक्के) असून, त्यानंतर दुसऱ्या क्रमांकावरील जमीन किंचित ते माफक आम्ल अभिक्रिया (३३.१ टक्के) व्यक्त करणाऱ्या आहेत. राहिलेल्या जमिनी (१८.४ टक्के) विम्ल आहेत.
अन्नद्रव्यांच्या उपलब्धतेवर परिणाम
सामू जमिनीतील पोषक घटकांच्या रासायनिक स्वरूपांवर परिणाम करतो, ज्यामुळे वनस्पतींना त्यांची विद्राव्यता आणि उपलब्धता प्रभावित होते. प्रत्येक पोषक घटकांचा एक अनुकूल सामूची निर्देशांक असते जिथे त्याची उपलब्धता जास्तीत जास्त असते.
स्वरूपात नत्र ६ ते ७.५ दरम्यान सामू निर्देशांक असलेल्या मातीत सर्वांत जास्त उपलब्ध असते. याउलट, स्फुरद उपलब्धता ६ ते ७ निर्देशांकाच्या सामू असलेल्या जमिनीत सर्वात जास्त असते, तर पालाश तुलनेने जास्त सामूच्या जमिनीमध्ये (५.५ ते ८) उपलब्ध राहते.
मॅंगेनीज आणि जस्त सारखे सूक्ष्म पोषक घटक आम्लयुक्त जमिनीत अधिक विरघळतात, तर विम्लयुक्त परिस्थितीत त्यांची उपलब्धता कमी होते.
नत्र
नत्र हे वनस्पतींच्या वाढीसाठी आणि विकासासाठी आवश्यक मुख्य अन्नद्रव्य घटक आहे. अमिनो आम्ल, प्रथिने आणि क्लोरोफिलचा एक प्रमुख घटक आहे. जमिनीत नत्राची उपलब्धता नायट्रिफिकेशन आणि अमोनिफिकेशनच्या प्रक्रियेद्वारे होते. सामूद्वारे ही प्रक्रिया प्रभावित होते. अल्कधर्मी जमिनीत अमोनियमची विद्राव्यता कमी होते, ज्यामुळे वनस्पतींद्वारे नायट्रोजन शोषणावर परिणाम होतो. शास्त्रज्ञाच्या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे, की पिकांद्वारे नायट्रोजन उपलब्धता आणि शोषणासाठी सामू ६ आणि ७.५ दरम्यान राखणे आवश्यक आहे.
स्फूरद
ऊर्जा संचारण, प्रकाशसंश्‍लेषण आणि न्यूक्लिक अॅसिडच्या निर्मितीसाठी स्फुरद आवश्यक आहे. विम्लधर्मी जमिनीमध्ये कॅल्शिअम आणि आम्लधर्मी जमिनीमध्ये लोह आणि अॅल्युमिनियम सह अघुलनशील संयुगे तयार करण्याची प्रवृत्ती असल्याने स्फुरदची उपलब्धता जमिनीच्या सामूला अत्यंत संवेदनशील असते.स्फुरद उपलब्धता सुमारे ६.५ च्या जमिनीच्या सामूवर सर्वाधिक असते. जिथे ते सर्वांत जास्त विरघळणारे आणि वनस्पतींना सुलभ असते. अत्यंत आम्लयुक्त किंवा विम्लयुक्त जमिनीमध्ये, पिकांना पुरेसा पुरवठा सुनिश्‍चित करण्यासाठी स्फुरद खते आवश्यक असतात.
पालाश
वनस्पतींमध्ये एंझाइम सक्रियकरण, ऑस्मोरग्युलेशन आणि ताण प्रतिकार यासाठी पालाश महत्त्वाचे आहे. नत्र आणि स्फुरदच्या विपरीत, पालाशची उपलब्धता जमिनीच्या सामूद्वारे कमी प्रभावित होते.
अति जास्त सामू निर्देशांक असल्यास वनस्पतींना उपलब्धतेवर परिणाम करू शकते. आम्लयुक्त मातीत, पोटॅशिअम वाहून जमिनीच्या खाली जाऊ शकते, तर विम्लयुक्त मातीत, इतर कॅटायनशी स्पर्धा वाढल्यामुळे त्याची उपलब्धता कमी होऊ शकते.
सामू ५.५ आणि ८ दरम्यान राखल्याने बहुतेक पिकांसाठी पुरेसा पालाश उपलब्धता सुनिश्‍चित होते.
पिकांच्या वाढीवर प्रभाव
सामू केवळ पोषक घटकांच्या उपलब्धतेवरच परिणाम करत नाही तर मुळांच्या विकासावर आणि सूक्ष्मजीव क्रियावर थेट परिणाम करून पिकांच्या वाढीवर देखील परिणाम करतो. वेगवेगळ्या पिकांच्या सामूच्या प्राधान्यांमध्ये बदल होतात. जमिनीचा सामू या अनुकूल निर्देशांकामध्ये राखल्याने पीक उत्पादकता लक्षणीयरीत्या वाढू शकते.
सामू विषारी घटकांच्या विद्राव्यतेवर आणि मातीच्या भौतिक गुणधर्मांवर परिणाम करून मुळांच्या वाढीवर आणि कार्यावर परिणाम करतो. आम्लयुक्त मातीत, अॅल्युमिनियम आणि मॅंगनीजच्या विषारी पातळीची उपस्थिती मुळांच्या लांबी आणि कार्यात अडथळा आणू शकते. विम्ल जमिनीत आवश्यक पोषकतत्त्वांची कमी उपलब्धता मुळांच्या वाढीस अडथळा आणू शकते. योग्य जमिनीचा सामू निरोगी मुळांच्या विकासास प्रोत्साहन देते, झाडांना पाणी आणि पोषक तत्त्वे कार्यक्षमतेने शोषून घेण्यास मदत करते.
अभ्यासातून असे दिसून आले आहे, की ६ ते ७ सामू असलेल्या जमिनीत गव्हाचे चांगले उत्पादन मिळते. सोयाबीन किंचित आम्लयुक्त ते उदासीन जमिनीत (५.५ ते ७) चांगले वाढते.
सूक्ष्मजीव कार्य
पोषण चक्रात सूक्ष्मजीव महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन आणि मातीची रचना देखभाल या बाबी महत्त्वाच्या आहेत. मातीचा सामू सूक्ष्मजीव समुदायांच्या रचना आणि कार्यावर परिणाम करतो, ज्यामुळे पोषक तत्त्वांची उपलब्धता प्रभावित होते.
आम्लयुक्त जमिनीत सूक्ष्मजिवांचे कार्य आणि विविधता कमी असते, ज्यामुळे नायट्रोजन स्थिरीकरण आणि सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन यासारख्या प्रक्रियांवर परिणाम होतो.
उदासीन ते हलक्या विम्लधर्मी जमिनीत सामान्यतः अधिक विविध आणि सक्रिय सूक्ष्मजीव समुदायाला उपयुक्त ठरतात. सामू व्यवस्थापनाद्वारे सूक्ष्मजिवांचे क्रिया-कार्य वाढवल्याने जमिनीचे आरोग्य आणि सुपीकता सुधारू शकते, शाश्‍वत पीक उत्पादनाला प्रोत्साहन मिळते.
सूक्ष्म अन्नद्रव्ये
सूक्ष्म अन्नद्रव्ये जरी कमी प्रमाणात आवश्यक असली, तरी वनस्पतींमध्ये विविध शारीरिक आणि जैवरासायनिक प्रक्रियांसाठी महत्त्वाचे असतात. लोह, मॅंगेनीज, जस्त, तांबे आणि बोरॉन या सारख्या सूक्ष्म पोषक घटकांची उपलब्धता जमिनीच्या सामूद्वारे खूप मोठ्या प्रमाणात प्रभावित होते.
आम्लयुक्त जमिनीत हे सूक्ष्म पोषक घटक अधिक विरघळणारे आणि सहज उपलब्ध असतात. तरी पण अल्कधर्मी जमिनीत ते अघुलनशील हायड्रॉक्साइड आणि कार्बोनेट तयार करतात, ज्यामुळे त्यांची उपलब्धता कमी होते.
जास्त सामू असलेल्या जमिनीत लोहाची कमतरता सामान्य आहे, ज्यामुळे संवेदनशील पिकांमध्ये क्लोरोसिस होतो. कमतरता टाळण्यासाठी आणि निरोगी पीक वाढ सुनिश्‍चित करण्यासाठी सूक्ष्म पोषक घटकांच्या उपलब्धतेसाठी अनुकूल निर्देशांक जमिनीचा सामू राखण्यासाठी ते व्यवस्थापित करणे आवश्यक आहे.
अन्नद्रव्य कमतरतेची लक्षणे
नत्र झाडाची खालची पाने पिवळी होतात. मुळाची वाढ थांबते, फूट व फळे कमी येतात.
स्फुरद पाने हिरवट लांबट होऊन वाढ खुंटते, पानाची मागील बाजू जांभळट होते.
पालाश पानांच्या कडा तांबटसर होऊन पानांवर तांबडे व पिवळे ठिपके पडतात. खोड आखूड होऊन शेंडे गळून पडतात.
लोह शेंड्याकडील पानांच्या शिरामधील भाग पिवळा होतो. झाडांच्या वाढ खुंटते.
बोरॉन झाडांचा शेंडा व कोवळी पाने पांढरट होऊन मरतात. सुरकुत्या पडून पिवळे चट्टे पडतात. फळावर तांबडे ठिपके पडून भेगा पडतात.
जस्त पाने लहान होऊन शिरामधील भाग पिवळा होतो. पाने ठिकठिकाणी वाळलेले दिसतात.
मंगल पानांच्या शिरा हिरव्या व शिरामधील भाग क्रमाक्रमाने पिवळा होतो.त्यानंतर पांढरट व करडा होतो, संपूर्ण पान फिकट होऊन गळते.
तांबे झाडांच्या शेंड्याची वाढ खुंटते. झाडांना डायबॅक रोग होतो. खोडाची वाढ कमी होते, पाने लगेच गळतात.
गंधक झाडांच्या पानांना मुळचा हिरवा रंग कमी कमी होतो.पाने पिवळसर पडतात.
मॉलिब्डेनम पाने पिवळी होऊन त्यावर तपकिरी ठिपके पडतात. पानाच्या मागच्या बाजूने
तपकिरी डिंकासारखा द्रव्य स्रवते.
- प्रवीण चव्हाण ९९७०९८४७४९
(माती व पाणी परीक्षण प्रयोगशाळा, कृषी विज्ञान केंद्र, नंदुरबार)
ॲग्रोवनचे सदस्य व्हा
शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.