कु. सुहासिनी केदारे, डॉ. आर. बी. क्षीरसागर
मोह वृक्षाच्या औषधी, आर्थिक आणि पर्यावरणीय महत्त्वामुळे त्याचा वापर वाढवणे आवश्यक आहे. मोह बियांपासून काढलेले तेल त्वचेचा कोरडेपणा, खाज आणि इतर त्वचा समस्यांवर प्रभावी आहे. फुलांचा काढा मूत्रविकारांवर उपचार करण्यासाठी वापरला जातो.
मोह (मधुका इंडिका) हा सॅपोटेसी कुटुंबातील वृक्ष आहे. हा वृक्ष मध्य आणि उत्तर भारतात मोठ्या प्रमाणात आढळतो. मोहाच्या विविध भागांचा औषधी, आर्थिक आणि पर्यावरणीयदृष्ट्या वापर केला जातो. आदिवासी समुदाय या वृक्षाच्या फुलांपासून ते बियांपर्यंत प्रत्येक भागाचा उपयोग करतात.
वैशिष्ट्ये
वानस्पतिक नाव : मधुका इंडिका
कुटुंब : सॅपोटेसी
उंची : साधारणपणे १६ ते २० मीटर उंच, काही वेळा ३० मीटरपर्यंत.
पाने : साधारणपणे लांबट आणि गर्द हिरव्या रंग.
फुले : पांढरी किंवा पिवळसर, गोड वासाची आहेत.
फळे : लहान, गोलाकार आणि हिरव्या ते पिवळसर रंगाची, ज्यात १ ते ४ बिया असतात.
औषधी उपयोग
त्वचेचा आजार : बियांपासून मिळणाऱ्या तेलाचा वापर त्वचा आजारांवर उपचार करण्यासाठी केला जातो. हे तेल त्वचेच्या कोरडेपणा, खाज आणि इतर त्वचेच्या समस्यांवर प्रभावी आहे.
जखम उपचार : तेलाचा वापर जखमा भरून काढण्यासाठी केला जातो. हे तेल जखमेच्या भरारीसाठी उपयुक्त आहे.
स्नायू दुखणे : तेलाचा वापर स्नायू दुखणे आणि सांधे दुखण्यावर मालिश करण्यासाठी केला जातो. हे तेल स्नायूंच्या आकुंचन आणि वेदना कमी करण्यास मदत करते.
पचन समस्या : फुलांचा काढा पाचन समस्यांवर उपचार करण्यासाठी वापरला जातो. हे कब्ज, अपचन आणि इतर पाचन समस्यांवर प्रभावी आहे.
ताप कमी करणे : फुलांचा काढा उष्मांक कमी करण्यासाठी वापरला जातो. शरीराचे तापमान नियंत्रित करण्यास मदत होते.
रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते: फुलांमध्ये अँटिऑक्सिडंट्स असतात, जे रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यास मदत करतात.
मूत्रविकार : फुलांचा काढा मूत्रविकारांवर उपचार करण्यासाठी वापरला जातो. हे मूत्रमार्गातील संक्रमण आणि इतर समस्यांवर प्रभावी आहे.
कर्करोग प्रतिबंध : बियांमधील रसायने कर्करोग प्रतिबंधक आहेत.
टीप ः औषधी उपयोगांसाठी नेहमी तज्ञांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे, कारण योग्य मात्रेत आणि योग्य पद्धतीने वापर केल्यास त्याचे फायदे मिळू शकतात.
आर्थिक महत्त्व
फुलांचे उत्पादन : मोहाच्या फुलांपासून शिरा, हलवा इत्यादी पदार्थ तयार केले जातात.
तेल : बियांपासून तेल काढले जाते, ज्याचा वापर खाद्यतेल, साबण, औषधे आणि सौंदर्यप्रसाधने तयार करण्यासाठी केला जातो.
रोजगार निर्मिती : फुलांना गोळा करणे, त्यांची प्रक्रिया करणे आणि त्यांची विक्री करणे यामुळे ग्रामीण भागातील लोकांना रोजगार मिळतो.
शेतकऱ्यांसाठी योजना
वन धन योजना
या योजनेअंतर्गत मोहासारख्या लहान वनोपजांच्या प्रक्रियाकरण आणि विपणनासाठी वन धन विकास केंद्र स्थापन करण्यात आले आहे. या केंद्रांद्वारे शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण दिले जाते आणि त्यांच्या उत्पादनांचे पॅकेजिंग आणि विपणन करण्यास मदत केली जाते.
किमान आधारभूत किंमत योजना
महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांना मोहासाठी किमान आधारभूत किंमत मिळते. यामुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादनांची योग्य किंमत मिळते.
एकीकृत जमीन विकास योजना
या योजनेअंतर्गत मोहासारख्या पिकांसाठी जमीन सुधारणा, पाण्याची सोय आणि इतर सुविधा उपलब्ध करून दिल्या जातात.
एसएफफूआरटीआय योजना
या योजनेअंतर्गत मोह प्रक्रियाकरण आणि विपणनासाठी आर्थिक मदत केली जाते.
हाट बाजाराचे आधुनिकीकरण
महाराष्ट्र सरकारने हाट बाजारांचा आधुनिकीकरण करण्यासाठी विशेष प्रयत्न केले आहेत. यामुळे मोहासारख्या उत्पादनांना योग्य किंमत मिळते, शेतकऱ्यांना व्यापारासाठी चांगली सोय मिळते.
- कु. सुहासिनी केदारे, ९३५९००१९२८, (अन्न तंत्रज्ञान महाविद्यालय, परभणी)
ॲग्रोवनचे सदस्य व्हा
शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.