मंगेश तिटकारे, हेमंत जगताप
Agriculture Warehouse: कृषी क्षेत्राच्या प्रगतीमध्ये पुढील काही वर्षात धान्य साठवणूक आणि बाजारातील परिस्थितीचा अंदाज घेऊन शेतमालाची विक्री करणे, हे घटक अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावणार आहेत. देशातच नाही तर परदेशात सुद्धा गोदाम पावती व्यवसायावर भर देण्यात येत असून या व्यवसायामुळे शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ होऊन आर्थिक फायदा मिळणार आहे. सद्यःस्थितीत व्यापारी वर्ग, शासकीय संस्था, विविध खाजगी कंपन्या, पतसंस्था, तसेच काही प्रमाणात सहकारी संस्था हे मोठ्या प्रमाणावर या व्यवसायात कार्यरत असून उत्तम व्यावसायिक नियोजनाच्या आधारे त्या चांगला फायदा मिळवीत आहेत.
याबाबत आंतरराष्ट्रीय स्तरावर गोदाम पावतीला प्रोत्साहन देण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर प्रयत्न करण्यात येत आहेत. रशियन फेडरेशन, युक्रेन आणि तुर्कीए या देशांनी त्यांच्या धान्य बाजारपेठांच्या आकारमानामुळे सर्वाधिक गोदाम पावतीची क्षमता निर्माण केली आहे. विविध संस्थांनी सर्वेक्षण करून प्राप्त माहितीच्या मूल्यांकनातून क्रोएशिया आणि सर्बियासारख्या काही लहान देशांमध्ये गोदाम पावती वित्तपुरवठा विषयामध्ये लक्षणीय क्षमता असल्याचे दिसून आले आहे. युक्रेन आणि तुर्कीए या देशांमध्ये गोदाम पावती व्यवसाय विषयक जागरूकता वाढविण्यासाठी प्रशिक्षणाव्यतिरिक्त इतर अधिक उपाययोजनांची आवश्यकता असल्याचे सर्वेक्षणातून दिसून आले आहे.
रशियन फेडरेशन, सर्बिया आणि क्रोएशिया यासोबतच भारत देशात सुद्धा गोदाम पावती वित्तपुरवठा विषयक कायदेशीर चौकटीच्या प्रतिकृतीची गरज असून त्याकरिता विविध प्रशिक्षण कार्यक्रमांची सुद्धा अत्यंत आवश्यकता आहे. इतर देशांमध्ये जिथे गोदाम पावती वित्तपुरवठा सुरू केला जाऊ शकतो, त्यात काकेशसमधील लहान देश जसे की अझरबैजान, जॉर्जिया आणि मध्य आशियातील किर्गिस्तान, ताजिकिस्तान या देशांचा समावेश आहे. यापैकी अनेक देशांनी गोदाम पावती वित्तपुरवठा प्रणाली विकसित करण्यात रस दाखविला असून, हे देश सुद्धा मोठ्या क्षमतेने गोदाम पावती व्यवसाय करू शकतात असे सर्वेक्षणाअंती दिसून आले आहे.
उदाहरणार्थ, मध्य आशियातील सुधारित गोदाम पावती प्रणाली कापूस विपणन आणि वित्तपुरवठा या घटकांची कार्यक्षमता वाढविण्यात योगदान देऊ शकते. गोदाम पावती प्रणाली सुरू करण्याच्या व्यवसायासोबत कमोडिटी मार्केटचे तपशीलवार विश्लेषणसुद्धा अत्यंत आवश्यक असून त्याचे मूल्यांकन करणे गरजेचे आहे. शेतमालाचे तुलनेने कमी उत्पादन, काही वस्तूंची निव्वळ आयात, गोदाम पावती वित्तपुरवठा प्रणालीच्या वापरामध्ये पारदर्शकता आणि प्रशासनाशी संबंधित समस्यांमुळे गोदाम पावती प्रणालीच्या अंमलबजावणीमधे मोठ्या अडचणी उद्भवू शकतात.
गोदाम पावती वित्तपुरवठा संधीसाठी संभाव्य नियोजन
पूर्व युरोप आणि मध्य आशियातील (ECA) अनेक देशांमधील सर्वेक्षणाच्या आधारे गोदाम पावती वित्तपुरवठ्याची क्षमता लक्षात घेता, गोदाम पावती वित्तपुरवठा सुरू करण्यासाठी किंवा हा व्यवसाय वाढविण्यासाठी पुढील प्रयत्न करणे अत्यंत आवश्यक असून अर्थसाहाय्य देणाऱ्या वित्तीय संस्थांच्या मदतीमध्ये खालील घटकांचा समावेश असू शकतो.
यशस्वितेच्या दृष्टीने व्यवहार्यता अभ्यास आणि विविध स्तरावर प्रादेशिक कार्यशाळांचे आयोजन.
प्रमुख भागधारकांमध्ये धोरणात्मक संवाद आणि गोदाम पावती व्यवसाय विषयक जागरूकता वाढविणे.
गोदाम पावती वित्तपुरवठा विषयक तांत्रिक सहाय्य आणि व्यवसायाच्या अंमलबजावणीसाठी सहकार्य.
गोदाम पावती वित्तपुरवठा व्यवसायाच्या यशस्वी अंमलबजावणीकरिता प्रशिक्षण आणि त्यातील घटकांची क्षमता बांधणी.
वित्तीय संस्थांकडून गोदाम पावती व्यवसायात गुंतवणूक करण्याच्या अनुषगांने त्यांना प्रोत्साहन.
विशिष्ट नावीन्यपूर्ण उपक्रमांची मांडणी, रचना आणि अंमलबजावणी करण्याच्या अनुषगांने लक्ष केंद्रित करणे याबाबी, देशातील प्रत्यक्ष परिस्थितीवर अवलंबून असतात. तथापि, नवीन उपक्रमांच्या रचनेमध्ये भूतकाळातील प्रमुख अनुभव आणि धडे हे सुद्धा विचारात घेतले पाहिजेत. गोदाम पावती प्रणालीच्या किंवा यासारख्या व्यवसायाच्या अपूर्ण अंमलबजावणीचे किंवा अर्धवट विकासाचे मुख्य कारण म्हणजे सरकारी संस्था, वित्तीय संस्था आणि खाजगी क्षेत्रातील कंपन्या यांच्यात या प्रणालीच्या प्रमुख घटकांच्या अंमलबजावणीबाबत प्राधान्यक्रम आणि आवश्यक घटकांबद्दल एकमताचा अभाव.
गोदाम पावती प्रणाली विकसित करण्याच्या दृष्टीने अंमलबजावणीचा दृष्टिकोन बहुतेकदा यंत्रणेच्या वरच्या स्तरापासून खालच्या स्तरापर्यंत असतो. परंतु व्यावहारिक गोदाम पावती वित्तपुरवठा योजना विकसित करण्यासाठी स्थानिक बँकांसोबत क्षेत्रीय स्तरापासून केंद्रीय स्तरापर्यंत काम करण्याऐवजी, केंद्रीय स्तरावरील बदलांवर लक्ष केंद्रित करण्यात येते. अनेकदा गोदाम पावती प्रणाली विकसित करण्याच्या दृष्टीने राजकीय यंत्रणेने लक्ष न घातल्याने आणि कमोडिटी बाजारातील सहभागी गटांच्या संघटित परंतु मर्यादित प्रयत्नांमुळे, गोदाम पावती वित्तपुरवठा योजनेच्या मुख्य घटकांची पुरेशी जलद अंमलबजावणी झालेली नसल्याने या गोदाम पावती वित्तपुरवठा प्रणालीच्या कामकाजाची गती कमी झाली आहे.
काही प्रकरणांमध्ये, वित्तसाहाय्य करणाऱ्या संस्थांची मदत वेळेत न मिळणे व मिळाली तर ती अत्यंत मर्यादित असते; वित्तीय संस्थांनी व गोदाम पावती व्यवसायात कार्यरत संस्थांनी अनेकदा संस्थात्मक उभारणीला पुरेशी सुसंगत आणि वेळेवर तांत्रिक मदत न देता इतरत्र चांगले काम करणाऱ्या मॉडेलची प्रतिकृती बनविण्याचा प्रयत्न केला आहे. काही प्रकरणांमध्ये, जसे की पोलंडमध्ये, विकास कार्यक्रमांनी तांत्रिक साहाय्य करून त्यांची सर्व उद्दिष्टे साध्य केली आहेत, परंतु सरकारी संस्था आणि खाजगी क्षेत्राकडून त्यांना पुरेसे सहकार्य मिळाले नाही किंवा त्यांनी पुरेसे सहकार्य मिळविलेले नाही.
विविध योजनांच्या अंमलबजावणीवरून आलेल्या अनुभवानुसार असेही दिसून येते की नियोजनबद्ध, व्यापक व संतुलित कार्यक्रम यशस्वी होण्याची जास्त शक्यता असते. सूक्ष्म नियोजन हेच १०० टक्के यशस्वी कार्यक्रमाचे खरे सूत्र असते. प्रामुख्याने कायदेशीर बाबी आणि नियामक सुधारणांवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक असले, तरी ते काही अंशी जोखमीचे सुद्धा असते. कारण बहुतांश शासकीय घटकांना गोदाम पावती वित्तपुरवठा आणि त्याचा कृषी क्षेत्राच्या विकासाशी असणारा संबंध याची पुरेशी माहिती नसते अथवा माहिती असली तरी ती अपूर्ण असते.
त्यामुळे त्यातील प्रस्तावित सुधारणांच्या अंमलबजावणीला पाठिंबा देण्यासाठी त्यांच्यामार्फत फारसे प्रोत्साहन दिले जात नाही. या अशा प्रकारच्या दृष्टिकोनामुळे, शेतकरी गटांसह खाजगी क्षेत्राला गोदाम पावती वित्तपुरवठा कार्यक्रमाच्या बहुतेक घटकांमधून वगळण्यात आलेले आहे. विविध कारणांमुळे, गोदाम पावती वित्तपुरवठा योजनेबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यापासून ते सरकारी धोरणातील सुधारणांसाठीच्या कार्यक्रमांच्या अंमलबजावणीमध्ये यंत्रणांना फारसा रस नाही.
दुसऱ्या पद्धतीत, गोदाम पावती वित्तपुरवठा संकल्पना विकसित करण्यासाठी प्रामुख्याने निवडक खाजगी क्षेत्रातील गटांची निवड करून त्यांच्यासोबत काम करण्यावर लक्ष केंद्रित करणाऱ्या कार्यक्रमाची प्रत्यक्षात अंमलबजावणी करण्यात येते. यावरून गोदाम पावती विषयक धोरणाची निर्मिती आणि त्याच्याशी संबंधित वैधानिक कायदे निर्माण करण्यात हातभार लागू शकतो. हे लक्षात घेता, गोदाम पावती वित्तपुरवठ्याशी संबंधित समज, गैरसमज, तसेच या संकल्पनेशी निगडीत कौशल्ये आणि क्षमता विकसित करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
तसेच स्थानिक शेतमालाचे उत्पादन करणारे व व्यापार करणारे घटक आणि वित्तपुरवठादारांमध्ये गोदाम पावती वित्तपुरवठाविषयक योग्य कायद्यांचे सादरीकरण करण्यासाठी वरीलप्रमाणे दुहेरी दृष्टिकोन अवलंबिला जातो. सुरुवातीला गोदाम पावती वित्तपुरवठा प्रणालीच्या योग्य अंमलबजावणीसाठी आवश्यक असलेल्या सक्षम कायद्याचा मसुदा तयार करण्यावर लक्ष केंद्रित केले जाणे अपेक्षित आहे. या प्रक्रियेत सहभागी असलेल्या राष्ट्रीय स्तरावरील अधिकाऱ्यांनी या कायद्याला मान्यता देण्याची तयारी दर्शविल्यावर संपूर्ण कार्यक्रमाची अंमलबजावणी सुरू केली जाऊ शकते.
बँका आणि कमोडिटी कंपन्यांकडून पाठिंबा महत्त्वाचा
कायदेशीर आणि नियामक सुधारणांच्या अंमलबजावणीसाठी बँका आणि कमोडिटी कंपन्यांकडून मजबूत स्थानिक पाठिंबा अत्यंत महत्त्वाचा आहे. जर स्थानिक बँकिंग उद्योगाला गोदाम पावती वित्तपुरवठा आणि कमोडिटी वित्तपुरवठ्याच्या इतर प्रकारांची माहिती नसेल, तर या कार्यक्रमात निवडक स्थानिक बँकांमध्ये गोदाम पावती वित्तपुरवठाविषयक जागरूकता निर्माण करणे आवश्यक असून त्यामध्ये प्रशिक्षण हा अत्यंत महत्त्वाचा घटक समाविष्ट करणे गरजेचे आहे.
काही प्रमाणात पथदर्शी कार्यक्रमांची रचना करून त्यांची अंमलबजावणी करावी. सर्व क्षेत्रातील निर्णय घेणारा घटक जसे की- शेतकरी, बँकर्स, उद्योजक आणि धोरणकर्ते यांना गोदाम पावती वित्तपुरवठ्याची क्षेत्रीय स्तरावरील वास्तविक उदाहरणांच्या साहाय्याने खात्री पटवून देणे आवश्यक असून त्यामुळे ते जेव्हा स्वत: ही संकल्पना पाहू शकतील. तेव्हा ते त्यांच्या देशात, भागात, गावात गोदाम पावती प्रणालीच्या साहाय्याने बाजारपेठेची प्रतिकूल परिस्थिती बदलू शकतील.
गोदाम पावती वित्तपुरवठा प्रणाली संकल्पनेचा प्रचार व प्रसार करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. जरी स्थानिक स्तरावर मजबूत पाठिंबा आवश्यक असला तरी, बहुसंख्य स्थानिक बँका आणि कमोडिटी गटांना सहभागी करून घेण्याची आवश्यकता नाही. गोदाम पावती विषयी जर सर्व घटकांचे एकमत नसेल व असे मत निर्माण करण्यात अडथळे येत असतील तर, असे लोक त्यांच्या देशात गोदाम पावती वित्तपुरवठा व्यवसाय यशस्वी करू शकणार नाही. तसेच या संकल्पनेशिवाय व्यापक उद्योग उभारणीबाबत सल्लामसलत सुद्धा व्यर्थ ठरू शकते.
गोदाम पावती वित्तपुरवठा यशस्वीतेच्यादृष्टीने एक किंवा काही गतिमान गटांसोबत काम करणे व अधिक प्रभावी उदाहरण निर्माण करुन त्याचे परिणाम इतर लोकांपर्यंत पोहोचविणे गरजेचे आहे, जेणेकरून इतर घटक त्यांचे अनुकरण करू शकतील.
- प्रशांत चासकर ९९७०३६४१३०
(शेतमाल तारण व्यवस्थापन सेवा तज्ञ,प्रकल्प अंमलबजावणी कक्ष, स्मार्ट,महाराष्ट्र सहकार विकास महामंडळ मर्या., साखर संकुल, पुणे)
ॲग्रोवनचे सदस्य व्हा
शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.