Fruit Orchard Planning: नवीन फळबाग लागवडीचे नियोजन

Indian Agriculture:

फळबाग लागवड यशस्वी होण्यासाठी लागवडीची पूर्वतयारी आणि नियोजन या बाबी महत्त्वाच्या आहेत. जमिनीची निवड, हवामानानुसार फळझाडांची लागवड, पाण्याची उपलब्धता, योग्य आखणी आणि कलमांची निवड या महत्त्वाच्या बाबी विचारात घ्याव्यात.

फळबाग लागवड यशस्वी होण्यासाठी लागवडीची पूर्वतयारी आणि नियोजन या बाबी महत्त्वाच्या आहेत. फळबागेचे नियोजन करताना जमिनीचा प्रकार, फळझाडांची निवड, बारमाही पाण्याची व्यवस्था, स्थानिक हवामानात येणाऱ्या फळझाडांची निवड, लागवडीपूर्वी माती, पाणी परीक्षण, दर्जेदार कलमांची उपलब्धता या बाबींचा विचार करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

जमिनीची निवड

फळबाग लागवड करताना जमिनीची प्रकार, जमिनीची खोली आणि मुरूम किती खोलीवर आहे? जमिनीचा निचरा कसा आहे? याचा अभ्यास करणे अत्यंत आवश्यक असते. फळबाग लागवडीसाठी उत्तम निचरा होणारी जमिनीची निवड अत्यंत महत्त्वाची असते. फळबागेसाठी कमीत कमी एक मीटर खोलीनंतर मुरमाचा थर असणारी जमीन निवडावी. भरपूर सेंद्रिय कर्ब, भुसभुशीत, मध्यम पोताच्या जमिनीचा सामू ६ ते ७.५ पर्यंत असावा. मुक्त चुनखडीचे प्रमाण १० टक्क्यांपेक्षा कमी असावे. जमिनीचा उतार २ ते ३ टक्क्यांपेक्षा जास्त नसावा. ज्या ठिकाणी फळबाग लावायची आहे, त्या ठिकाणच्या मातीचे परीक्षण करावे. जास्त खोल, क्षारयुक्त जमिनी, चोपण जमिनी यातून पाण्याचा योग्य निचरा होत नाही. अशा जमिनीत लागवड केल्यानंतर सुरुवातीला फळझाडे वाढल्यासारखी दिसली, तरी पुढे वाढीचा वेग मंदावतो, उत्पादन मिळत नाही. ज्या जमिनीत मुक्त चुनखडीचे प्रमाण १० टक्क्यांपेक्षा जास्त आहे, अशा जमिनीत फळबागेची वाढ होत नाही.

जमिनीनुसार फळपिकांची निवड

हलकी ते मध्यम जमीन ः अंजीर, पेरू, डाळिंब, कागदी लिंबू, द्राक्षे, पपई, सीताफळ, बोर, करवंद, कवठ, चिंच

मध्यम जमीन ः चिकू, आंबा, संत्री, मोसंबी, काजू, नारळ.

भारी जमीन ः केळी

हवामानानुसार फळपिकांची निवड

महाराष्ट्रातील हवामान सर्व फळपिकांच्या लागवडीसाठी अत्यंत अनुकूल आणि पोषक आहे. त्यामुळे बहुतांश सर्व फळपिकांची यशस्वी लागवड करता येते. राज्याचा विचार करता पश्‍चिम महाराष्ट्रात आंबा, केळी, चिकू, पपई, नारळ अशा प्रकारची फळझाडे घेता येतात. पूर्वेकडील उष्ण व कोरड्या हवामानात संत्रा, मोसंबी, कागदी लिंबू, पेरू, द्राक्षे, डाळिंब यांसारखी फळझाडे घ्यावीत. कोकणसारख्या अति पावसाच्या भागात आंबा, काजू, चिकू, नारळ, फणस यासारखी फळझाडे घ्यावीत. तर अत्यंत कमी पावसाच्या भागात बोर, सीताफळ, आवळा, चिंच अशी कोरडवाहू फळझाडे घेण्याची शिफारस करण्यात येते.

हवामानानुसार फळझाडांची लागवड न केल्यास फळे न येणे, फळे लागली तरी फळांची प्रत खालावणे, उशिरा फळे लागणे, रोग व किडींचा प्रादुर्भाव इ. समस्या उद्‍भवतात. त्यासाठी हवामानानुसार लागवड करणे आवश्यक आहे.

माती, पाणी परीक्षण

फळबागेकरिता मातीचा नमुना घेताना जमिनीच्या प्रकारानुसार प्रातिनिधिक नमुना घ्यावा. सर्वप्रथम ३ बाय ३ बाय ३ फूट खोलीचा (१०० सें.मी.) किंवा मुरूम लागेपर्यंत खड्डा करून पृष्ठभागापासून प्रत्येक फुटातील प्रतिनिधिक नमुना घ्यावा. तो नमुना वेगवेगळ्या पिशव्यांमध्ये भरून प्रयोगशाळेत तपासणीसाठी पाठवावा.

माती बरोबरच, पाण्याचेही रासायनिक परीक्षण करून घ्यावे. त्या अनुषंगानेच फळझाडांची निवड करावी. विहीर, कूपनलिकेचे पाणी क्षारयुक्त किंवा मचूळ असू नये, ते गोड असावे.

पाण्याची उपलब्धता

बागायती फळझाडांना नियमित पाणी द्यावे लागते. बागायती फळझाडांची लागवड करताना बागेस सिंचनासाठी पुरेशा पाण्याची उपलब्धता आहे का, याचा विचार करूनच नियोजन करावे.

कोरडवाहू फळपिकांना चांगल्या व समाधानकारक वाढीसाठी लागवडीच्या सुरुवातीस पहिली तीन ते चार वर्षे पाण्याची आवश्यकता असते. नारळ, सुपारी, केळी, पपई, चिकू यांना इतर फळझाडांपेक्षा जास्त पाणी लागते.

वर्षाचे १२ महिने पाण्याची सोय असेल, तर बाराही महिने पाणी लागणाऱ्या फळझाडांची निवड करावी. आठ महिने पुरेल इतके पाणी उपलब्ध असेल तर पेरू सारख्या फळझाडांची लागवड करावी. पाणी फक्त सहा महिने पुरत असेल, तर सीताफळ, रामफळ, आवळा, बोर यांसारख्या कोरडवाहू फळझाडांची लागवड करावी.

फळबागेची आखणी आणि अंतर

फळझाडांची आणि जागेची निवड झाल्यावर लागवडीसाठी आखणी करणे गरजेचे आहे. जमिनीची आखणी करण्यापूर्वी लागवडीची पद्धत ठरवावी. फळपिके लागवडीच्या चौरस, आयताकृती, त्रिकोणी, षटकोनी, उतार (कंटूर) अशा निरनिराळ्या पद्धती आहेत.

चौरस पद्धत ही सर्वात सोपी, आखणीस अडचण नसणारी आणि उभ्या-आडव्या मशागतीस योग्य आहे. आंबा, पेरू, चिकू, संत्रा, मोसंबी इत्यादी फळझाडांची लागवड या पद्धतीने केली जाते. या पद्धतीमध्ये झाडांच्या रांगा काटकोन करून असतात. दोन झाडांतील आणि दोन रोपांतील अंतर सारखेच येत असल्यामुळे झाडे सर्व दिशांनी पाहिल्यास सारख्या अंतरावर दिसतात. या पद्धतीने लागवड करणे अत्यंत सुलभ असते.

लागवडीसाठी खड्डे

फळझाडांची लागवड करताना योग्य अंतरावर चौरस पद्धतीने आखणी करून खड्डे खोदावेत. जमिनीचा मगदूर आणि फळझाडांच्या प्रकारानुसार खड्ड्याचा आकार ठरवावा. खड्डे खोदण्याचे काम उन्हाळ्यातच पूर्ण करावे.

हलक्या जमिनीत व मोठ्या विस्ताराच्या फळझाडांसाठी मोठ्या आकाराचे खड्डे घ्यावेत. दीर्घायुषी झाडे असतील तर १ मी. बाय १ मी. बाय १ मी. आकाराचा खड्डा घ्यावा. मध्यम आकाराच्या झाडांना ७५ बाय ७५ बाय ७५ सेंमी आणि लहान झाडांना ६० बाय ६० बाय ६० सेंमी आकाराचे खड्डा घ्यावेत. जमीन डोंगर उताराची असेल, तर समपातळी रेषा काढून लागवड करावी.

फळबागेसाठी खड्डा कसा भराल?

खड्डा खोदताना वरील व खालील थरातील माती वेगवेगळी टाकावी. खड्डे खोदल्यानंतर तीन आठवडे तापू द्यावेत, जेणेकरून सूर्यप्रकाशामुळे खड्ड्यांचे निर्जंतुकीकरण होईल. मे महिन्याच्या दुसऱ्या पंधरवड्यात किंवा जूनच्या पहिल्या आठवड्यात खड्डे पुन्हा भरावेत. खड्डे मातीने भरताना ते निर्जंतुकीकरण करून तळाला वाळलेला पालापाचोळा १५ सेंमी थरात भरावा. मातीमध्ये २० ते २५ किलो चांगले कुजलेले शेणखत, २ ते ३ किलो गांडूळ खत, २ ते ३ किलो निंबोळी पेंड, २५ ग्रॅम टायकोडर्मा, १५ ग्रॅम स्फुरद विरघळविणारे जिवाणू, २५ ग्रॅम ॲझोटोबॅक्टर हे मिश्रण मिसळून घ्यावे. खड्डा जमिनीच्या वर ५ ते ७ सेंमी उंच भरून ठेवावा. म्हणजे पावसाळ्याच्या सुरुवातीला लागवड करता येईल.

विविध फळझाडांच्या लागवडीचे अंतर

फळझाडे लागवड अंतर (मीटर) हेक्टरी झाडे

आंबा, चिकू,

चिंच, जांभूळ १० बाय १० १००

नारळ ७.५ बाय ७.५ १७७

आवळा ७ बाय ७ २०४

पेरू ६ बाय ६ २७७

३ बाय २ १६६६

बोर, लिंबू, मोसंबी ६ बाय ६ २७७

सीताफळ ५ बाय ५ ४००

डाळिंब ४.५ बाय ३ ७४०

अंजीर ५ बाय ५ ४००

४.५ बाय ३ ७४०

- डॉ. आदिनाथ ताकटे, ९४०४०३२३८९

(मृद्‍ शास्त्रज्ञ, कोरडवाहू शेती संशोधन केंद्र, सोलापूर)