वनशेतीसाठी मोह लागवड उपयुक्त

जंगलामध्ये पानझडी वृक्षवर्गातील मोह हे एक औद्योगिकदृष्ट्या महत्त्वाचे झाड आहे. मोहाच्या बियांमध्ये सुमारे ४५ ते ५० टक्के खाद्यतेल व १६ टक्के प्रथिने आहेत. त्वचारोगावरील औषधात, साबण बनविण्याच्या कारखान्यात तसेच इजिन ऑइल म्हणूनही मोहाचे तेल वापरले जाते. तेल काढल्यानंतर राहिलेला चोथा म्हणजेच पेंड शेतीला सेंद्रिय खत व कीडनाशक म्हणून वापरता येते. याच्या फुलांमध्ये साखरेचे प्रमाण जास्त असून त्याचा मद्यार्क निर्मितीसाठी वापर होतो. फुलांबरोबर सालीपासून औषधी पदार्थ बनतात. लाकूडही इमारत व अन्य कामासाठी उपयुक्त ठरते. आदिवासी लोकांसाठी हे कल्पवृक्ष मानले जाते.   वनस्पतीची माहिती : मोहाचे झाड हे द्विदल प्रकारात येत असून ते जलद गतीने वाढते. पूर्ण वाढलेल्या झाडाची उंची साधारण १० ते १५ मीटर असते व झाडाचा घेरही मोठा असतो. झाडाची मुळे जमिनीत खोलवर जातात. खोड मजबूत व टणक असते. पाने लंबगोलाकार, जाड असून फांदीच्या शेंड्याला गुच्छाने फुले येतात. झाडाला ८ ते १० वर्षानंतर फळे यायला सुरवात होते. मोहाच्या झाडाला फेब्रुवारी ते एप्रिल महिन्यात फुले येतात. परागीभवन झाल्यानंतर फुलांचा पुढील भाग गळून पडतो आणि ९० ते १०० दिवसात फळे पक्व होतात. लागवडीसाठी रोपे बनविणे :

खड्डे तयार करणे : मोहाची लागवड भातशेताच्या बांधावर करता येते. तसेच सलग लागवड करायची असल्यास मे महिन्यात ८ बाय ८ मीटर अंतरावर फूट बाय २ फूट व २ फूट खोल खड्डे घ्यावेत. त्यात ट्रायकोडर्मा या जैविक बुरशीने संवर्धित केलेले ५ किलो चांगले कुजलेले कंपोस्ट खत टाकावे. त्यासोबत २०० ग्रॅम १५ः १५ः१५ हे खत द्यावे. तसेच खड्ड्यामध्ये शिफारशी कीटकनाशकांचा वापर करून खड्डा मातीने भरून घ्यावा.  लागवड :  लागवडीसाठी एक वर्ष वयाची चांगली जोमदार रोपे निवडावीत. पहिल्या चांगल्या पावसानंतर मोहाची रोपे खड्ड्यात लावावीत.सुरवातीचे काही महिने रोपांना आधारासाठी काठी बांधावी. तसेच गुरांपासून संरक्षण करण्यासाठी रोपाभोवती चार काठ्या लावून त्याला जाळी अथवा गोणपाट लावावे.  रोपाजवळचे तण नियमित काढत जावे. खते व पाण्याचे नियोजन : झाडाला दरवर्षी पावसाळ्याच्या सुरवातीस २ ते ५ किलो कुजलेले शेणखत द्यावे. खताची मात्रा दरवर्षी वयाप्रमाणे वाढवत जावी. रासायनिक खतांमध्ये मिश्रखत पहिल्या वर्षी २०० ग्रॅम देऊन दरवर्षी २०० ग्रॅमने वाढवत जावे. खते देताना प्रथम झाडाच्या बुंध्याभोवतीची माती भुसभुशीत करावी. रोपापासून दीड ते दोन फूट अंतरावर आळे पद्धतीने खत मातीत मिसळून द्यावे. पावसाळ्यात जीवाणू खते उदा. रायझोबीअम, पीएसबी तसेच मायको­रायझा २० ते ५० ग्रॅम प्रति झाडाला शेणखतात एकत्र करून द्यावीत. खते दिल्यानंतर लगेच पाणी द्यावे. जास्त पावसामुळे झाडाच्या बुंध्याजवळ पाणी साचून राहणार नाही, याची काळजी घ्यावी.  कीड व रोगांपासून संरक्षण :

काढणी व उत्पादन :

 ः प्रा. उत्तम सहाणे, ७०२८९००२८९ (कृषी विज्ञान केंद्र कोसबाड हील, ता. डहाणू, जि. पालघर)