Bhat Lagwad : भात रोप लागवडीसाठी यंत्रे

ज्ञानेश्‍वर ताथोड, डॉ. संदीप कऱ्हाळे

Rice Cultivation Machine : भाताची रोपे तयार करून त्याची पुनर्लागवड करण्याची पद्धत राज्याच्या कोकणसह विदर्भातील काही भागांमध्ये राबवली जाते. मात्र या पद्धतीमध्ये रोवणीसह तण काढणीसाठी मजूर अधिक लागतात. त्यासाठी रोवणी व तणकाढणी यंत्रे विकसित झाली असून, त्याबाबत माहिती घेऊ.

भात रोवणी यंत्राचे दोन प्रकार पडतात. १) मानवचलित रोवणी यंत्र, २) स्वयंचलित लागवड मशिन.

स्वयंचलित लागवड मशिन

स्वयंचलित लागवड मशिन यंत्रामध्ये खालील दोन प्रकारे मशिन आहेत.

अ) रायडिंग टाइप रोवणी यंत्र

ब) वॉकिंग टाइप रोवणी यंत्र

अ) रायडिंग टाइप रोवणी यंत्र

या प्रकारच्या रोवणी यंत्रावर ऑपरेटर बसून चालवतो. या यंत्रामध्ये इंजिन पुढील भागात दिलेले असून, दिशा देण्यासाठी स्टिअरिंग व्हील व त्यामागे ऑपरेटरसाठी सीट दिलेली असते. सीटखाली गायडींग व्हील असून ते स्टिअरिंगद्वारे नियंत्रित होते.

पुढील चाकाला ऊर्जा दिलेली असते. सीटच्या मागे रोपे ठेवण्यासाठी लागणारा ट्रे फ्लोटवर स्थापित केलेला असतो. प्रत्येक ट्रेसाठी एक या प्रमाणे खालच्या बाजूला रोपे उचलण्यासाठी दोन फिंगर दिलेले असतात. ८ ओळींची एकाच वेळी रोवणी करणारे यंत्र शेतकऱ्यांमध्ये प्रचलित आहे. फक्त यासाठी रोपे मॅट पद्धतीने तयार करावी लागतात. यंत्रासाठी ०.७५ लिटर प्रति तास इतके डिझेल लागते. कार्यक्षमता ही २ ते २.५ प्रति दिन एवढी आहे.

वॉकिंग टाइप रोवणी यंत्र

या रोवणी यंत्राच्या मागे ऑपरेटर चालत जातो. चालताना यंत्र वेगवेगळ्या नियंत्रण प्रणालीद्वारे नियंत्रित करावे लागते. या यंत्रामध्येही पुढील भागात इंजिन फ्लोटवर स्थापित केलेले असते. त्यामागे गिअर बॉक्स आणि दोन्ही बाजूला दोन चाके असतात.

यंत्रातील मागच्या भागात रोपे ठेवण्यासाठी ट्रे, फिंगर यंत्रणा आणि यंत्र नियंत्रित करण्यासाठी हँडल व त्यावर वेगवेगळे कंट्रोल्स दिलेले असतात. रोपे ठेवलेले ट्रे फ्लोटवर स्थापित केले जातात. ट्रेच्या खालील बाजूस फिंगर दिलेले असतात.

त्याद्वारे ट्रेमधील रोपे उचलून चिखलात रोवली जातात. जास्तीची रोपे ठेवण्यासाठी इंजिनच्या वर वेगळा ट्रे माउंट केलेला असतो. या यंत्राद्वारे एका वेळी चार ओळीमध्ये रोवणी होते. दोन ओळींमधील अंतर हे ३० सेंमी, तर दोन ओळींमधील अंतर १६ ते २२ सेंमी गरजेनुसार ठेवता येते. या यंत्राची कार्यक्षमता ही ०.२२ ते ०.५२ एकर प्रति तास असते.

तण काढणी यंत्र

कोनो वीडर : हे दोन ओळींमधील गवताच्या काढणीकरिता यंत्राचा वापर करतात. हे मानवचलित पूल आणि पुश प्रकारचे तण काढणी यंत्र आहे. या यंत्रामध्ये एक चौकट, चाक, एक हँडल आणि पाच वक्र बोटे असतात. बोटांमधील अंतर समायोजन योग्य आहे.

ऑपरेटर हँडल इकडे-तिकडे हलवताना बोटांनी जमिनीत ढकलले जाते. ते सोडविताना तण उपटून टाकते. या यंत्राची क्षेत्र क्षमता ०.०२२ ते ०.०२५ हेक्टर प्रति तास आहे.

पॉवर रोटरी विडर

हे यंत्र ८.३८ एचपी डिझेल इंजिनवर चालते. इंजिनची शक्ती व्ही बेल्ट- पुलीद्वारे जमिनीच्या चाकांवर प्रसारित केली जाते. कामाची खोली (ऑपरेटिंग डेप्थ) राखण्यासाठी मागील बाजूस एक टेल व्हील दिले आहे. रोटरी खुरपणी जोडणीद्वारे तण काढले जाते.

रोटरी वीडरमध्ये डिस्कच्या तीन ओळी असतात. त्यातील प्रत्येक डिस्कमध्ये वैकल्पिकरीत्या विरुद्ध दिशेने ६ संख्येने वक्र ब्लेड असतात. हे ब्लेड फिरताना माती कापण्यास आणि आच्छादन करण्यास सक्षम करतात. रोटरी टिलरच्या कव्हरेजची रुंदी ५०० मिमी आहे. ही माती पिकाला लावणेही शक्य होते.

मानवचलित रोवणी यंत्र

या यंत्राचा आकार व वजन कमी असून, एक मनुष्य चिखलामध्ये सहजपणे ओढू शकतो. या यंत्राला खाली फ्लोटिंग प्लेट व त्यावर रोवणीकरिता ट्रे दिलेला असतो. ट्रेच्या खालील बाजूला चेनद्वारे चालणारी दोन बोटांप्रमाणे रचना (फिंगर) असून, त्याद्वारे रोपे ट्रेमधून उचलून चिखलामध्ये रोवली जातात. ही चेन फिरविण्यासाठी दिलेला हॅण्डल ऑपरेटरने एका हाताने फिरवायचा असतो.

तर दुसऱ्या हाताने यंत्राचे संतुलन साधायचे असते. कारण हे यंत्र चालविताना ऑपरेटरला उलट्या दिशेने चालावे लागते. कमी शेती असलेल्या शेतकऱ्यांसाठी हे यंत्र उपयुक्त ठरते. NRRI ने विकसित केलेले चार ओळीचे मानवचलीत रोवणी यंत्र २०-२५ दिवसाच्या मॅट स्वरूपात तयार केलेल्या भात रोपांच्या पुनर्लागवडीसाठी योग्य आहे.

दोन ओळींतील अंतर २४ सें.मी. असून, प्रति तास ०.०१८-०.०२० हेक्टर (१.८ ते २ गुंठे) या वेगाने काम करते. या यंत्रामुळे मजुरांमध्ये ३०-४०% इतकी बचत होते.

संपर्क - ज्ञानेश्‍वर ताथोड, : ९८९०३८०६५४, ९६०४८१८२२०, (कृषी अभियांत्रिकी विषय तज्ज्ञ, कृषी विज्ञान केंद्र, गडचिरोली)