Farms Pond Management : शेततळ्याचे नियोजन काळजीपूर्वक करणे आवश्यक आहे. यासाठी शेततळ्यास पाणी पुरविणारा स्रोत समजून घेणे आवश्यक आहे. शेततळ्याची पर्यावरणीय स्थिरता सुनिश्चित करण्यासाठी पाण्याच्या स्त्रोताची स्थिरता आणि गुणवत्ता महत्त्वाची आहे. चिकणमाती असलेली जमीन शेततळ्यासाठी चांगली असते, कारण ती नैसर्गिकरित्या पाणी धरून ठेवते, गळतीचा धोका कमी असतो.
काहीवेळा गळती रोखण्यासाठी बेंटोनाइट माती किंवा त्या मातीची लाइनर बांधणे आवश्यक आहे. मुसळधार पावसापासून होणारे नुकसान टाळण्यासाठी पुरेसा स्पिल वे तयार करावा. यामुळे काठाचा संभाव्य ओव्हर फ्लो टाळता येतो. शेततळ्याची खोली, आकृतिबंध आणि बांधाची कमाल उंची या गोष्टी लक्षात घ्याव्यात. तांत्रिकदृष्ट्या योग्य व्यक्तीकडूनच शेततळ्याचे काम करून घ्यावे.
ज्या शेतामध्ये शेततळे तयार करायचे आहे, त्या क्षेत्राचे सर्वेक्षण करावे.
जागेचे परीक्षण करताना, मातीच्या प्रकाराचे मूल्यांकन करावे.
शेततळ्याला धोका होणार नाही अशा पद्धतीने नाला, ओढ्यामध्ये खोदकाम टाळावे.
पाण्याच्या प्रवाहाचा उतार आणि दिशेचे निरीक्षण करावे. नाला, ओढ्याच्या बाजूला शेततळे केल्यास त्यामधून येणाऱ्या पाण्याच्या वेगामुळे ते फुटून जाण्याची शक्यता असते.
शेताच्या कोणत्या भागामध्ये पाणी जमा होते किंवा वाहते, हे लक्षात घेऊन शेततळ्याचे खोदकाम करावे.
शेततळे करण्यापूर्वी ट्रॅक्टर आणि ट्रॉलीची व्यवस्था करावी. जेणेकरून शेततळ्यामधील निघणारी माती तत्काळ शेतामध्ये पसरता येते. तसेच माती खोदणारे यंत्र सातत्याने काम करत राहाते. यामुळे कमीत कमी तासांमध्ये शेततळे खोदून पूर्ण होते.
इनलेट आणि आउटलेट पाइप शेततळे करण्याअगोदर खरेदी करून शेतावर आणून ठेवावेत. कारण शेततळ्याच्या खोदकामासोबतच इनलेट आणि आउटलेट तयार होतात.
सिल्ट ट्रॅप बनवण्यासाठी शेतामध्ये छोट्या, मोठ्या आकाराचे दगड उपलब्ध करून ठेवावेत.
खोदकाम हे यंत्र चालविणाऱ्या चालकावर अवलंबून असते. त्यामुळे योग्य माणसाची निवड करावी.
शेततळ्याच्या चारही बाजूने आठ फूट लांबी आणि पाच फूट उंचीचे कठडे तयार करावेत. शेततळ्याच्या चारही बाजूने उंचवटा केल्याने पाण्याची पातळी वाढते. पाळीव प्राणी आणि माणसापासून शेततळे सुरक्षितता राहाते.
जागा आणि जलस्रोतांचे मूल्यांकन
खोदकाम सुरू करण्यापूर्वी जागेचे संपूर्ण मूल्यांकन आणि जलस्रोत समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.
जागेचे परीक्षण करताना, मातीच्या प्रकाराचे मूल्यांकन करावे. शेततळे खोदाईच्या ठिकाणी चिकणमाती असणे आवश्यक आहे, जेणेकरून नैसर्गिक अडथळा निर्माण होतो. यामुळे जास्त प्रमाणात पाणी झिरपत नाही.
मृद सर्वेक्षणामुळे शेततळ्याच्या जमिनीच्या रचनेची माहिती मिळू शकते. चिकणमातीचे प्रमाण कमी असलेल्या ठिकाणी आवश्यक पाणी टिकवून ठेवण्यासाठी बेंटोनाइट चिकणमाती किंवा सिंथेटिक क्ले लाइनर सारखे पर्याय वापरू शकतो.
शेततळ्यामध्ये पाण्याची पातळी राखण्यासाठी योग्य प्रवाह आणि स्वच्छ पाण्याचा स्रोत असणे आवश्यक आहे. पाणलोटाचा आकार पृष्ठभागाच्या प्रवाहाचे प्रमाण निश्चित करतो.
पाण्याचा प्रवाह समजून घेताना पृष्ठभागाच्या पाण्याचे मूल्यांकन, भूजल विश्वासार्हता आणि उन्हाळ्यातील पाणीपुरवठ्यावर प्रभाव या गोष्टी लक्षात घ्याव्यात.
खोदकाम करताना जादा पाणी वाहण्यासाठी स्पिल वे चा आकार, पाण्याच्या पातळीसाठी तळ्याच्या काठाची रचना तसेच कोरड्या आणि पावसाळी कालावधीसाठी नियोजन आवश्यक आहे.
शेततळ्याची देखभाल
शेततळ्यामध्ये वनस्पती, शेवाळ नियंत्रण, मातीची धूप आणि प्रदूषण टाळण्यासाठी उपाययोजना कराव्यात.
अतिवृष्टी, हायड्रीला वनस्पतीची वाढ जलमार्गात अडथळा आणू शकते. यातून शेततळ्याच्या पर्यावरणाचे संतुलन बिघडू शकते. यासाठी शेततळ्याची स्वच्छता आणि मजबुतीकरण महत्त्वाचे आहे.
नैसर्गिकरित्या समस्या असलेल्या
वनस्पती किंवा एकपेशीय वनस्पतींना आहार असणाऱ्या जिवांचे नियंत्रण करावे. सावधगिरीने शेवाळनाशकाचा वापर करावा.
धूप आणि प्रदूषण प्रतिबंधाची अंमलबजावणी करावी. मृद आणि जलसंधारणाकडे लक्ष द्यावे. शेततळ्याच्या काठावरील माती स्थिर करण्यासाठी काठाच्याकडेने वनस्पतींची लागवड करावी.
ओव्हर फ्लो व्यवस्थित करण्यासाठी पुरेशा स्पिल वे सह शेततळ्याची रचना करावी. कीटकनाशके आणि खतापासून होणारे दूषित टाळण्यासाठी पृष्ठभागावरील प्रवाह व्यवस्थित असावा.
शेततळे करताना महत्त्वाच्या बाबी
शेताच्या क्षेत्रफळाच्यादृष्टीने तसेच पाऊसमान लक्षात घेऊन शेततळ्याचे आकारमान सुनिश्चित करावे.
शेततळ्याचे आकारमान हे शेताच्या क्षेत्रफळाच्यादृष्टीने निश्चित केले जाते.
शेततळ्याचे आकारमान हे शेताचे क्षेत्रफळ तसेच पीक पद्धती, मातीचा प्रकार अशा गोष्टींवर अवलंबून असते.
उदाहरण नांदेड जिल्ह्यातील पीक पद्धती आणि जमीन प्रकारानुसार शेततळ्याची रचना.
शेती क्षेत्रफळ (एकर) शेततळे आकारमान (लांबी × रुंदी × खोली) फूट पाणी साठवणूक क्षमता (लाख लिटर) इनलेट आणि
आउटलेट पाइप
२-३ ५० × ५० × १२ ८ लाख लिटर पाइपची लांबी १४ फूट, व्यास १२ इंच
३-५ ७५ × ७५ × १२ १८ लाख लिटर पाइपची लांबी १४ फूट, व्यास १८ इंच
५-७ १०० × १०० × १२ २६ लाख लिटर पाइपची लांबी १४ फूट,व्यास२४ इंच
कृषी विज्ञान केंद्राने नांदेड जिल्ह्यामध्ये मध्यम आणि अल्पभूधारक २२ शेतकऱ्यांच्या शेतामध्ये शेततळी तयार केली आहेत. या प्रकारच्या शेततळ्याचे प्राथमिक उद्दिष्ट हे कोरडवाहू शेतातील खरीप तसेच रब्बी हंगामामधील पिकांना पाणी देण्यासाठी आहे.
मध्यम व अल्पभूधारक शेतकऱ्यांना या शेततळ्यात साठलेल्या पाण्यामुळे फळबाग लागवड तसेच भाजीपाला लागवडीसाठी प्रोत्साहन मिळते, पीक उत्पादन वाढीसाठी फायदा होतो. तसेच जनावरांच्या पिण्याच्या पाण्याचा प्रश्न सुटण्यास मदत होत आहे.
डॉ. प्रियंका खोले, ७७९८१६५०४९, (विषय विशेषज्ञ, कृषी विज्ञान केंद्र,संस्कृती संवर्धन मंडळ, सगरोळी,जि. नांदेड)
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.