डोळे भरणे, फाटे कलम; अभिवृद्धीच्या पद्धती

उतिसंवर्धन ही अभिवृद्धीची आधुनिक पद्धत आहे. या प्रकारास ‘टिश्यू कल्चर’ अथवा ‘मायक्रो प्रोपॅगेशन’ असेही म्हणतात. या पद्धतीत वनस्पतीच्या एका पेशींपासून अभिवृद्धी केली जाते. केळी, ऊस, साग, बांबू, जरबेरा, स्ट्रॉबेरी, डेलिया, इ. पिकांत या पद्धतीची अभिवृद्धी मोठ्या प्रमाणात वापरली जाते. डोळे भरणे (बडिंग - बड ग्राफ्टिंग) जोड कलमाचाच एक प्रकार म्हणजे डोळे भरणे होय. फरक फक्त इतकाच असतो, यात डोळकांडी (सायन) केवळ एका डोळ्याचेच असते. काही विशिष्ट वनस्पतींची अभिवृद्धी या पद्धतीने केली जाते. उदा. मोसंबी, संत्रा, गुलाब, जास्वंद, जांभूळ, सोनचाफा ही यातील महत्त्वाची उदाहरणे आहेत. अगदी दूरच्या अंतरावरून मोठ्या प्रमाणात, डोळकांड्या आणणे सोपे आणि कमी खर्चाचे व कमी त्रासाचे असते. डोळे भरण्याच्या प्रमुख पद्धती पुढीलप्रमाणे आहेत. शील्ड बडिंग (ढाल पद्धत) ही सुलभ व सोपी पद्धत ‘टी-बडिंग’ म्हणून देखिल प्रचलित आहे. डोळा भरण्यासाठी, खुंट खोडावर इंग्रजी ‘टी’ आकाराचे दोन काप फक्त सालीवर घ्यावेत. हे आकार उलट्या ‘टी’ आकाराचे घेतल्यास त्यास ‘इनव्हर्टेड टी बडिंग’ असे म्हणतात. त्यानंतर इच्छित जातीच्या मातृवृक्षावरून ३-४ डोळे असलेल्या डोळकांड्या काढाव्यात. त्यावरील एकेक डोळा ढालीच्या आकाराचा (शील्ड) काढून घ्यावा. डोळा चाकूच्या पात्याने व आयव्हरी चपट्या टोकाने काढताना डोळ्याखालील आंतरसाल आणि डोळ्याच्या अंकुराभोवतीचा भाग सलग आणि अलगदपणे काढावा. यामुळे यास ‘शील्ड बडिंग’ असेही म्हणतात. ही पद्धत गुलाबात फारच यशस्वी, लोकप्रिय आहे. या पद्धतीत गुलाबाच्या रूट स्टॉकच्या छाट कांड्या पॉलिबॅगमध्ये लावतात. १०-१२ दिवसांत त्यांना मुळे फुटल्यानंतर खोडावर ‘टी’ पद्धतीने डोळे भरतात. पॉलिहाऊसमध्ये अथवा शेडनेटमध्ये वाढविल्यास अगदी ४-५ आठवड्यांत ही कलमे लागवडयोग्य होतात. पॅच बडिंग (ठिगळ कलम) यात वरील पद्धतीशी साम्य असले तरी ‘टी/शील्ड’ आकाराऐवजी चौकोनी आकाराचे काप व तुकडा तयार करतात. जाड साल असल्याने यास पॅच किंवा ठिगळ असे म्हणतात. पॅच बडिंग करतेवेळी पॉलिथिन पट्टीने बांधताना डोळ्याचा भाग उघडा राहील याची दक्षता घ्यावी. जाड साल असलेल्या फळझाडाच्या बाबतीत ही पद्धत अधिक सोईची ठरते. बोर, जांभूळ इ. फळझाडांमध्ये ठिगळ कलम करतात. फोरकर्ट बडिंग  या पद्धतीत पॅच बडिंगप्रमाणेच मात्र चौरसाकृती ऐवजी उभट चौकोनाच्या आकारात डोळा काढला जातो. फ्लूट बडिंग  या पद्धतीत गोलाकार पुंगळीच्या आकारात खुंटाची साल काढतात. त्याच आकारमानात डोळा, पान आणि देठासह काढून भरला जातो. रिंग बडिंग  खुंट आणि डोळा रिंग पद्धतीने (बांगडी पद्धतीने) काढून भरला जातो. चीप बडिंग  डोळा काढताना तो आंतरसालीसह खोडाच्या भागाच्या पातळ थरासह काढावा. सोईची पट्टी खुंटावर तयार करून त्यावर डोळा जरा घट्टसर बांधावा. ज्या फळझाडात अगर फुलझाडात खोडफांदीवरील साल पातळ असते. जी सहजपणे सुटत नाही, अशा वेळी चीप बडिंग पद्धत वापरतात. विभक्तपणा

विभाजन

फाटे कलमे, फांजी फाटे कलमे

उतिसंवर्धित अभिवृद्धी उतिसंवर्धन ही अभिवृद्धीची आधुनिक पद्धत आहे. या प्रकारास ‘टिश्यू कल्चर’ अथवा ‘मायक्रो प्रोपॅगेशन’ असेही म्हणतात. या पद्धतीत वनस्पतीच्या एका पेशींपासून अभिवृद्धी केली जाते. केळी, ऊस, साग, बांबू, जरबेरा, स्ट्रॉबेरी, डेलिया, इ. पिकांत या पद्धतीची अभिवृद्धी मोठ्या प्रमाणात वापरली जाते. अभिवृद्धीची ही पद्धत महागडी असली तरी पुढील फायदे महत्त्वाचे आहेत.

मर्यादा 

रोप-कलमांचे सशक्तीकरण (हार्डनिंग) झाडांची अभिवृद्धी करणे हा रोपवाटिकेचा प्रमख उद्देश आहे. मात्र तयार केलेल्या कलम किंवा रोपांचा काटकपणा वाढविणेही गरजेचे असते. या प्रक्रियेस ‘हार्डनिंग’ असे म्हणतात. यातून रोपवाटिकेत संरक्षित वातावरणात वाढलेल्या रोपे शेतांतही चांगल्या प्रकारे वाढू शकतात. हार्डनिंगच्या विविध पद्धती  मोकळ्या वातावरणात ठेवणे : नियंत्रित वातावरणात वाढलेल्या कलमा-रोपांना दररोज थोडा वेळ सकाळच्या कोवळ्या उन्हात मोकळ्या वातावरणात ठेवून हार्डनिंगची सुरुवात करावी. मोकळ्या वातावरणातला वेळ हळूहळू वाढवत न्यावा. पाण्याचा ताण देणे : नियंत्रित व अनुकूल वातावरणात वाढलेल्या कलमा-रोपांना थोडा- थोडा पाण्याचा ताण देऊन सुरुवात करावी. पाण्याचा ताण दिल्याने पानांची उपत्वचा कठीण होण्यास मदत होते. कलमे-रोपे शेतांमध्ये व बागेमध्ये तग धरून वाढू शकतात. वरील पद्धती झाडांच्या उष्ण कटिबंधीय जातींमध्ये वापरल्या जातात. दर्शना मोरे, ९६८९२१७७९० (सहायक प्राध्यापिका, के. के. वाघ फळबाग महाविद्यालय, नाशिक)