Animal Care : शेणाच्या मूल्यमापनाद्वारे जनावराची आरोग्य पडताळणी कशी करायची?

Monitoring of Dung : पशुपालकांनी गोठ्यामध्ये वावरताना जनावरांच्या शेणाचे नियमितपणे निरीक्षण करावे. या निरीक्षणानुसार गाई, म्हशींचे आहाराचे सेवन, पचनक्रिया, आरोग्य याची प्राथमिक पडताळणी करता येते. आवश्यकतेनुसार पशुतज्ज्ञांची मदत घेऊन जनावरांच्या आरोग्य व्यवस्थापनाबाबत योग्य नियोजन करता येते.

आपल्या गोठ्यातील दुभत्या जनावराच्या शेणाचे मूल्यमापन केल्याने त्यांचे सर्वसाधारण आरोग्य, रोमांथिकेतील किण्वन आणि पचनक्रियेबद्दल माहिती मिळू शकते. एक जनावर दररोज ४० ते ५० किलो शेण उत्सर्जित करतात, त्यामुळे लहान जनावरांप्रमाणे मूल्यमापनासाठी त्यांचे शेण घेण्यासाठी अडचण येत नाही.

खाद्य आणि पाणी सेवनानुसार आणि पचनमार्गात काही व्याधींमुळे व्यत्यय आल्याने उत्सर्जित शेणाचे प्रमाण वाढू किंवा कमी होऊ शकते. शेणाच्या मूल्यमापनावरून सेवन केलेल्या खाद्याचे पचन, किण्वन आणि आतड्याचे स्वास्थ्य यासंबंधी महत्त्वाची माहिती घेता येते. साधारणपणे दुभत्या गाईने खाल्लेल्या बहुतांश खाद्याचे रोमान्थिकेत पचन होते आणि बहुतेक पोषक तत्त्वांचे शोषण रोमांथिका किंवा लहान आतड्यांत होते.

जेव्हा रोमान्थिकेत खाद्य योग्यरीत्या अंबवले जात नाही, तेव्हा काही न पचलेले पोषक घटक लहान आतड्यात पोहोचू शकतात. साधारणपणे, ही पोषक द्रव्ये पचली आणि शोषली जाऊ शकतात, परंतु खाद्य प्रमाण खूप जास्त असेल किंवा पचन प्रक्रियेचा दर खूप वेगवान असेल, तर पोषक द्रव्ये लहान आतड्यांत पचन आणि शोषण न होता तशीच बाहेर पडू शकतात. पोषक द्रव्यांचे पचन आणि शोषण होण्यासाठी शेवटचे स्थान म्हणजे मोठे आतडे.

ससा आणि घोड्यामध्ये सामान्यत: पचनसंस्थेच्या शेवटच्या भागात किंवा मोठ्या आतड्यामध्ये किण्वन होते. तथापि, दुभत्या जनावरांमध्ये असे पचन खूप कमी प्रमाणात होते. जेव्हा गायींना तंतुमय पदार्थ कमी असलेले किंवा शर्करा, ग्लुकोजयुक्त सहज पचनीय ऊर्जा संपन्न आहार दिला जातो, तेव्हा मोठ्या आतड्यांमध्ये किण्वन जास्त प्रमाणात होऊ शकते. परिणामी, गाईचे आरोग्य आणि उत्पादनावर नकारात्मक परिणाम होतो. अन्नाचे कोणतेही कण किंवा पोषक तत्त्व जे पचत नाहीत आणि शोषले जात नाहीत, ते शेण आणि मूत्राद्वारे उत्सर्जित होते.

शेणाच्या मूल्यमापनाद्वारे दुभत्या जनावराच्या पोषणाबाबत सर्व प्रश्‍नांची अचूक उत्तरे मिळू शकत नाहीत, तथापि पशुपोषण तज्ज्ञ किंवा प्रक्षेत्र व्यवस्थापक यांच्यासाठी हे मूल्यमापन पशू आरोग्याशी संबंधित समस्या जाणून घेण्यासाठी एक उपयुक्त निदान साधन आहे. ही चाचपणी पचन प्रक्रियेमध्ये काय बिघाड झाला आहे, याबाबत तज्ज्ञांना एक अप्रत्यक्ष इशारा देते.

जनावराच्या शेणाचा रंग, सुसंगतता किंवा पोषक घटकांवर दिलेल्या आहाराचे विशिष्ट प्रभाव बाबतच्या माहितीवरून शेणाच्या मूल्यमापनामध्ये जनावराचे पोषण आणि आरोग्य पडताळणीबाबत काही ज्ञात तथ्ये संकलित केली जातात.

शेणाचे मूल्यमापन

रंग

शेणाचा रंग मुख्यत: खाद्य प्रकार, पित्त प्रमाण आणि पचनसंस्थेतील पचन झालेल्या अन्न प्रवाह वेग या तीन गोष्टींमुळे प्रभावित होतो.

सामान्यत: जेव्हा जनावरे ताजा चारा चरतात, तेव्हा शेण गडद हिरव्या रंगाचे असते. आहारात सुके गवत अधिक दिल्यास शेण गडद तपकिरी ते पिवळसर हिरव्या रंगाचे असते.

आहारात मोठ्या प्रमाणात धान्याचा समावेश केल्यास किंवा टोटल मिक्स राशन दिल्यास, सहसा शेणाचा रंग पिवळसर असतो. हा रंग धान्य आणि चारा यांच्या संमिश्रणातून तयार होतो. धान्याचे प्रमाणात आणि प्रक्रियेनुसार बदलतो.

जनावरास अतिसाराचा त्रास असल्यास शेण राखाडी रंगाचे होऊ शकते. औषधोपचारामुळे वैद्यकीय उपचार घेत असलेल्या जनावरांचे शेण असामान्य रंगाचे असते.

गडद किंवा रक्तरंजित शेण जुलाब, मायकोटॉक्सिन किंवा कोक्सीडिओसिसमुळे पचन संस्थेतील रक्तस्राव दर्शवते.

जनावरांना साल्मोनेला सारख्या जिवाणू संसर्गामुळे पातळ हगवण होते. शेणाचा रंग हिरवा किंवा पिवळसर होतो.

सुसंगतता

शेणाची सुसंगतता मुख्यत्वे पाण्याच्या प्रमाणावर अवलंबून असते. शेणातील पाण्याचे प्रमाण खाद्यातील आर्द्रता आणि पचनसंस्थेत खाद्य किती वेळ राहते यावर अवलंबून असते.

सामान्य शेणामध्ये मध्यम लापशीसारखी सुसंगतता असते. साधारणपणे १ ते २ इंच उंच घुमटाच्या आकाराचा शेणाचा ढीग बनतो.

विषबाधा, जंतुसंसर्ग, परजिवी किंवा कर्बोदकांचे मोठ्या आतड्यातील अति किण्वन आणि अ‍ॅसिडचे वाढलेले उत्पादन यामुळे अतिसार किंवा जुलाब होऊ शकतात.

जास्त प्रमाणात प्रथिने सेवन केल्याने किंवा रोमान्थिकेत विघटन होणाऱ्या प्रथिनांच्या उच्च पातळीमुळे शेण थोडे पातळ होऊ शकते. मूत्रमार्गे जास्तीचा नायट्रोजन उत्सर्जित करण्याच्या प्रयत्नात पाण्याचा वापर वाढल्यामुळे हे होऊ शकते.

उष्णतेच्या तणावाच्या काळात शेण पातळ असू शकते.

पाणी किंवा प्रथिनांचे सेवन प्रतिबंधित केल्याने अनेकदा शेण घट्ट होते. पाण्याचे सेवन खूप कमी झाल्यास शेणाचे गोळे तयार होतात. अबोमाझम पोट डाव्या बाजूने विस्थापित असलेल्या गायी अनेकदा पातळ शेण बाहेर टाकताना दिसतात.

खाद्यघटक सामग्री

शेणाच्या निरीक्षणाद्वारे खाद्याचे एकसमान पचन आणि पोषक तत्त्वांचे शरीरात योग्य शोषण होते आहे की नाही, हे ओळखते येते.

न पचलेले धान्य किंवा चाऱ्याचे लांब कण (०.५ इंचापेक्षा जास्त तुकडे) दिसले तर ते रोमांथिकेतील किण्वन प्रक्रियेतील बिघाड आणि बरेचदा मोठ्या आतड्यातील किण्वन दर्शवते.

गाई, म्हशींमध्ये मोठ्या आतड्यातील किण्वनपेक्षा रोमांथिकेतील किण्वन महत्त्वाचे आहे, कारण पचन आणि किण्वन मोठ्या आतड्यांत होत असले, तरी गाईला याद्वारे पोषणमूल्य कमी प्रमाणात मिळते.

शेणातील चाऱ्याचे मोठे कण किंवा न पचलेले धान्य हे सूचित करतात, की गाई नीट रवंथ करत नाहीत किंवा रोमांथिकेतील अन्नपचन होण्याचा वेग वाढला आहे. आहारातील तंतुमय पदार्थांच्या कमी प्रमाणातील सेवनामुळे असे घडू शकते, कारण हे पदार्थ रवंथ प्रक्रिया उत्तेजित करण्यात किंवा रोमांथिकेतील सामू सामान्य राखण्यासाठी आवश्यक असतात.

न पचलेल्या धान्याचे कण जास्त प्रमाणात आढळल्यास जास्त धान्य खाऊ घातले आहे किंवा धान्य योग्य प्रक्रिया न करता खाऊ घातल्याचे लक्षात येते. मोठ्या कणांमधील पोषक घटक रोमांथिकेतील सूक्ष्मजंतूंना उपलब्ध होत नाहीत.

वाळलेल्या शेणाच्या पृष्ठभागावर फिकट पांढरा रंग म्हणजे धान्यातील न पचलेला स्टार्च. शेणातील पांढऱ्या रंगाचे प्रमाण आहारातील स्टार्चच्या प्रमाणावर अवलंबून असते.

शेणात जास्त प्रमाणात श्‍लेष्म असल्यास आतड्याच्या उतींचा जुनाट दाह किंवा दुखापत दर्शवते. कमी सामू किंवा अधिक किण्वनमुळे मोठ्या आतड्यास दुखापत झाली असल्यास त्याचे अवशेष शेणात आढळतात.

आम्ल दाह (लॅक्टिक अ‍ॅसिडोसिस) किंवा मोठ्या आतड्यातील अधिक किण्वनामुळे गॅसनिर्मिती अधिक होते. शेणामध्ये फेस किंवा बुडबुडे अधिक प्रमाणात दिसतात.

रोमन्थिकेत पचन व्यवस्थित सुरू असल्याचे कसे कळेल?

शेणामध्ये ०.५ इंचापेक्षा मोठे खाद्य कण खूप कमी प्रमाणात आढळणे.

शेणामध्ये ओळखण्यायोग्य पचन न झालेले खाद्य जसे हिरवे गवत, धान्य इत्यादीचे प्रमाण खूप कमी असणे.

दिवसभरात सुमारे ५० टक्के जनावरे रवंथ करीत आहेत.

शेणाचे विश्‍लेषण

नियमितपणे गोठ्यामध्ये फिरून शेणाचे अनौपचारिकपणे निरीक्षण करणे महत्त्वाचे आहे. शेणाचा रंग, ढिगाची सुसंगतता यामध्ये थोडा फरक असणे सामान्य आहे. दिवसभरातील खाद्याच्या सेवनातील फरकामुळे आणि काही प्रमाणात दैनंदिन पशू व्यवस्थापनामुळे हा फरक होऊ होतो.

दिवसाच्या समान कालावधीत गाईंच्या गटातील शेणामध्ये मोठ्या प्रमाणात फरक दिसल्यास या गाई दिलेला आहार पूर्णपणे खात नसून, ठरावीक खाद्य खात असल्याचे किंवा इतर काही आरोग्य किंवा व्यवस्थापन समस्यांनी ग्रस्त असल्याचे लक्षात येते. शेणामध्ये रक्त, जंत, कृमी आढळल्यास त्यानुसार आरोग्य किंवा व्यवस्थापन विषयक समस्यांचे निवारण त्वरित करावे.