डॉ. बी. पी. कामडी, डॉ. व्ही. एस. धायगुडे, डॉ. आर. एस. इंगोले
जैव सुरक्षा म्हणजे आजारास कारणीभूत असलेल्या विविध सूक्ष्मजीवांपासून संरक्षण करणे. जैवसुरक्षेचे उपाय कोंबड्यामध्ये (Poultry Disease) विविध आजारांचा प्रादुर्भाव रोखण्यासाठी केले जातात. कुक्कुटपालन (Poultry Farming) करत असताना या उपायांना अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. कोंबड्यांचे आहाराचे व्यवस्थापन (Poultry Feed Management), पिण्याच्या पाण्याचे व्यवस्थापन, शेड व्यवस्थापन आणि सोबतच विविध आजारांचे व्यवस्थापन (Poultry Disease Management) अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यामुळे कोंबड्यांमध्ये विविध आजारांचा प्रादुर्भाव होणार नाही. मरतुक कमी राहील आणि सोबतच उत्पादनात घट होणार नाही.
आपल्या सभोवतालच्या वातावरणात सदैव विविध प्रकारचे जिवाणू, बुरशी, विषाणू असतात. त्यांचा प्रादुर्भाव झाला असता विविध आजार होतात. या सूक्ष्म जीवजंतूच्या प्रसारासाठी, वाढीसाठी शेडमधील प्रतिकूल परिस्थिती आणि कोंबड्यांची उत्तम प्रतिकार शक्ती यामुळे आजाराचा प्रादुर्भाव होत नाही. व्यवस्थापनातील त्रुटीमुळे जीवजंतूच्या वाढीसाठी पोषक वातावरण मिळाल्यास त्यांचा प्रादुर्भाव सुरू होऊन कोंबड्यांची मरतुक होते.
कोंबड्यांमध्ये निरनिराळ्या वयोगटांत विविध संसर्गजन्य आजारांचा प्रादुर्भाव होतो. यामध्ये फुफ्फुसदाह, रक्ती हगवण, पुलोरम, टायफॉइड, पॅराटायफॉइड, कॉलरा, श्‍वसनसंस्थेचे विकार, मानमोडी, इन्फेक्शियस ब्राँकायटिस, गंबारो, इन्फेक्शियस लँरिगो ट्रॅकायटिस, देवी आजार आहेत. या आजारांमुळे कोंबड्यामध्ये वजन घटते, मृत्यू होतो. प्रादुर्भाव झाला की उपचार करणे अत्यंत महागडे ठरते, त्याचबरोबर काही विषाणूजन्य आजारांवर उपचार सुद्धा उपलब्ध नाही.
आजाराचा प्रसार ः
आजारी कोंबड्यांपासून दूषित झालेल्या हवेवाटे किंवा दूषित झालेल्या खाद्य व पाण्यावाटे त्याच प्रमाणे आजारी कोंबडीसोबत अधिक जवळचा संबंध आल्यास होते. आजाराचे जंतू बाधित कोंबडीच्या विष्ठेतून, नैसर्गिक स्राव यातून पसरतात. शेड अस्वच्छ असल्यास, अशा वातावरणात रोगकारक जंतूंची वाढ झपाट्याने होते, संसर्ग होतो.
त्यामुळे शेडमध्ये प्रत्येक कोंबडीस योग्य जागा, स्वच्छ, शुद्ध हवा, खाद्य, पाणी यांचा पुरवठा असला पाहिजे. यामुळे रोगप्रतिकारशक्ती चांगली राहते. सोबतच दूषित खाद्य भांडी, पिण्याची भांडी आजाराचा प्रसार होण्यास कारणीभूत असतात. शेडमधील लिटर ओले झाल्यास अशा वातावरणात रोगकारक जंतूंची वाढ झपाट्याने होते. आजाराचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणात होतो. उदा. रक्ती हगवण.
जैवसुरक्षा व्यवस्थापनातील उपाययोजना ः
१. कोंबड्यांची शेड असलेली जागा फेन्सिंग करून सुरक्षित करावी. मुख्य प्रवेशाच्या ठिकाणी “प्रतिबंधित क्षेत्र” असा फलक लावावा. जेणेकरून अनोळखी ये जा करणारे लोक शेडमध्ये येणार नाही. कारण अशा व्यक्तींवाटे आजाराचे जीवजंतू आपल्या कोंबडीमध्ये येऊ शकतात.
२. कोंबड्यांच्या शेडची जागा निवडत असताना ती लोकवस्तीपासून दूर तसेच इतर पोल्ट्रीफार्मपासून दूर, उंचावर पाण्याचा व्यवस्थित निचरा होणाऱ्या ठिकाणी असावी. जेणेकरून शेडच्या अवतीभोवती पाणी साचून राहणार नाही. कारण साठलेले दूषित पाण्यामुळे विविध आजारांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो.
३. अवांतरित लोकांची शेडमध्ये ये-जा प्रतिबंधित करून त्याची योग्य नोंद ठेवावी. कारण अशा व्यक्तीच्या चपलांवाटे किंवा कपड्यांवाटे आजाराचा प्रादुर्भाव होत असतो.
४. शेडच्या अवतीभोवती बिनकामाची झाडे किंवा झुडपे नसावीत. जेणेकरून जंगली पक्षी येणार नाही. कोंबड्यांच्या आजारांसाठी जंगली पक्षी वाहक म्हणून काम करतात.
५. प्रत्येक शेडमध्ये कामगारांसाठी वेगळे पादत्राणे, कपडे उपलब्ध करून द्यावेत. त्यामुळे होणारा रोगजंतूंचा प्रसार थांबेल.
६. प्रत्येक शेडच्या सुरुवातीला स्वच्छ फूटबाथ असावेत. त्यामध्ये जंतुनाशक पदार्थ किंवा द्रावण असावे जेणेकरून चपलांवाटे आलेल्या रोगाजंतूचा नाश होईल. शेडमध्ये त्यांचा प्रसार होणार नाही.
७. कुठल्याही कारणामुळे कोंबडी मृत पावल्यास लवकरात लवकर मृत कोंबडी शेडबाहेर काढून इतरत्र फेकून न देता जाळावी किंवा खोल खड्यात पुरावी.
८. दुसऱ्या शेडला किंवा कोंबड्या आजारी असलेल्या शेडला भेट दिल्यानंतर स्वतःच्या शेडमध्ये जाऊ नये, कारण आपल्या कपड्यांवाटे, किंवा चपलांवाटे रोगजंतू आपल्या शेडमध्ये प्रवेश करू शकतात.
९. शेडमधील उपकरणांचा वापर करण्यापूर्वी व वापर झाल्यानंतर निर्जंतुक करावे.
१०. उंदीर, कीटक व साप इत्यादी प्राणी कोंबड्याच्या विविध रोगजंतूंसाठी रोगावाहक म्हणून काम करतात. आजारांचा प्रसार करतात म्हणूनच यांचा प्रवेश शेडमध्ये होणार नाही याची काळजी घ्यावी.
११. शेडमधील तूस, कोंबडी खाद्य, पाणी यामध्ये कोणत्याही प्रकारचे संसर्गजन्य जिवाणू, बुरशी किंवा विषाणू नसावेत.
१२. आपल्या शेडमध्ये आजाराचा उद्रेक होऊन कोंबड्यामध्ये मरतुक झाल्यास शेड स्वच्छ धुऊन जंतू नाशक द्रावण फवारावे. कमीत कमी ३ आठवड्यांपर्यंत नवीन कोंबड्या आणू नयेत.
१३. आजारी आणि निरोगी कोंबड्या एकाच शेडमध्ये असतील, तर आजाराचा प्रसार त्वरित होतो. म्हणून आजारी कोंबड्या वेगळ्या करून योग्य ते उपचार करावे. त्यामुळे निरोगी कोंबड्यांना प्रसार होण्याची शक्यता कमी होईल.
१४. आजाराचा प्रसार झालेल्या शेडमधील भांडी, उपकरणे, काम करणारे कामगार, त्यांच्या अंगावरील कपडे, त्याच्या वाहनाबरोबर जंतू दुसऱ्या शेडमध्ये येऊन प्रादुर्भाव होऊ शकतो. त्यामुळे त्यांचा प्रवेश निषेध करावे.
१५. कोंबडी आणि कोंबडी निर्मित अंडी, मांस इत्यादीच्या वाहतुकीवर नियंत्रण ठेवावे.
१६. नियमितपणे विशिष्ट कालावधीत कोंबडीचे रक्तद्रव्य, विष्टा, नाकातील तसेच घशातील स्राव नमुने गोळा करून पशुवैद्यकीय प्रयोगशाळेत तपासणी करून घ्यावी. जेणेकरून एखादा रोगउद्रेक येण्या आधीच त्याची माहिती होईल. त्यानुसार उपाययोजना करता येतील.
१७. लिटर दररोज दोन-तीन वेळा हलवावे. लिटरवर जास्त प्रमाणात पाणी सांडणार नाही याची काळजी घ्यावी. कारण लिटरमध्ये पाणी अधिक प्रमाणात सांडल्यास रक्तीहगवण सारख्या आजाराचा प्रादुर्भाव होतो.
१८. कमी जागेत जास्त कोंबड्यांची गर्दी झाल्यास वातावरणात अमोनियाचे प्रमाण वाढते. त्यामुळे श्‍वसनाचे आजार वाढतात. कोंबड्या एकमेकांच्या जास्त जवळ असल्याने आजाराचा संसर्ग लवकर पसरतो. यावर उपाय म्हणून कोंबड्यांना शेडमध्ये पुरेशी जागा असावी. हवा खेळती असावी. लिटरची स्वच्छता ठेवावी.
१९. कोंबड्यांना नियमितपणे लसीकरण करावे. मानमोडी व देवी आजारावरील प्रतिबंधक लस नजीकच्या पशुवैद्यकीय दवाखाने, तालुका लघू पशुवैद्यकीय चिकित्सालये इ. ठिकाणी उपलब्ध असते.
२०. कोंबड्यांमध्ये मरतुक आढळल्यास पशुवैद्यकाच्या साह्याने शवविच्छेदन करून योग्य ते औषध द्यावे. जेणेकरून मरतुक थांबेल. आर्थिक हानी होणार नाही.
संपर्क ः
डॉ. व्ही. एस. धायगुडे, ९८६०५३४४८२
(क्रांतिसिंह नाना पाटील पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, शिरवळ, जि. सातारा)
ॲग्रोवनचे सदस्य व्हा
शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.