Goat Farming : शास्त्रीय पद्धतीने बोकडाचे खच्चीकरण

डॉ.प्रेरणा घोरपडे, डॉ.पवन ऐतवार

Animal Husbandry : बोकडाचे खच्चीकरण हे एक महत्त्वाचे तंत्र आहे. खच्चीकरण म्हणजे प्रजननक्षम नर प्राण्यांचे अंडकोष काढून टाकण्याची शारीरिक प्रक्रिया. यामुळे प्रजनन नियंत्रण साधता येते, तसेच पशूंच्या आक्रमकतेतही सुधारणा होते. गुणवत्तापूर्ण पशू पैदास घडवून आणण्यासाठी बोकडाचे योग्य वयात खच्चीकरण करणे गरजेचे आहे, कारण कळपात असणारे बोकड वयात असलेल्या पण शारीरिक वाढ पूर्ण न झालेल्या शेळ्यांना गाभण करू शकतात.

खच्चीकरणाच्या विविध पद्धती

शारीरिक तंत्र

बर्डिझो (चिमटा पद्धत ) आणि रबर रिंग्सचा वापर या खच्चीकरणासाठी वापरल्या जाणाऱ्या दोन महत्त्वाच्या पद्धती आहेत.

अ) बर्डिझो पद्धत

बर्डिझो ही एक शारीरिक पद्धत आहे. ही रक्तविहीन खच्चीकरण म्हणून ओळखली जाते, ज्यामध्ये विशेष प्रकारचा चिमट्याचा वापर करून अंडकोषाच्या शुक्राणू वाहिनीवर दबाव निर्माण केला जातो. यामुळे रक्तपुरवठा थांबत गेल्याने अंडकोष हळूहळू सुकतात, शुक्राणूंची निर्मिती थांबते.

प्रक्रिया

शुक्राणू वाहिनीला अंडाशयाच्या बाजूला हलवा. त्यानंतर बर्डिझो यंत्राला अंडकोषांपासून ३५ ते सेंटिमीटर वर ठेवा आणि काही सेकंद ते पकडून ठेवा.

त्यानंतर,पहिल्या ठिकाणाच्या एक सेंटिमीटर खाली त्याच शुक्राणू वाहिनीवर ही प्रक्रिया पुन्हा करावी.

ही पद्धत सुरक्षित, जलद आणि इन्फेक्शन होण्याची शक्यता कमी असलेली आहे. खच्चीकरण केल्यानंतर बोकडाला लगेच धनुर्वाताचे इंजेक्शन द्यावे.

ब) रबर रिंग्स पद्धत

रबर रिंग्स पद्धतीमध्ये अंडकोषाच्या आधारावर एक रबर बँड ठेवला जातो. या पद्धतीने अंडकोषावर रक्तपुरवठा थांबवला जातो, आणि ते काही आठवड्यात आपोआप गडप होतात.

प्रक्रिया

रबर रिंगला अंडकोषाच्या आधारावर ठेवले जाते.

बँडच्या दबावामुळे रक्तपुरवठा थांबतो. अंडकोष गडप होण्यास सुरुवात होते.

काही आठवड्यांत अंडकोष पूर्णपणे गडप होतात.

रसायनाद्वारे खच्चीकरण सिल्व्हर नायट्रेटचा वापर

सिल्व्हर नायट्रेटचे १ टक्के द्रावण अंडकोषात सोडले जाते. हे रासायनिक पदार्थ शुक्राणूंच्या निर्मितीला थांबवण्यास मदत करतात आणि अंडकोषांची कार्यक्षमता कमी करतात.

पोटॅशिअम परमँगनेटचा वापर

पोटॅशिअम परमँगनेटचे इंजेक्शन ०.२५ ग्रॅम प्रमाणात अंडकोषात दिले जाते. हे रासायनिक पदार्थ जंतू पेशींचे मोठ्या प्रमाणात नुकसान करतात, ज्यामुळे शुक्राणूंची निर्मिती थांबवली जाते.

शस्त्रक्रियात्मक पद्धती

ही पद्धत पारंपारिक आहे, ज्यामध्ये बोकडाचा अंडकोष काढून टाकला (ओर्किडेक्टॉमी)जातो. या पद्धतींमध्ये पशुवैद्यक शस्त्रक्रियेद्वारे अंडकोष काढतात.

प्रक्रिया

सर्व प्रथम बोकडास भूल दिली जाते.

अंडाशयास एक छोटा छेद करून अंडकोष बाहेर काढले जातात.अंडकोषाच्या आधाराला जोडून असलेल्या शुक्राणू वाहिन्या कापल्या जातात.

अंडकोष आणि त्याच्याशी संबंधित रक्तवाहिन्यांची काळजीपूर्वक कापणी केली जाते. रक्तस्राव रोखण्यासाठी ताबडतोब उपाय केले जातात.

शस्त्रक्रियेनंतर जखम बंद केली जाते. औषधांनी जखम स्वच्छ केली जाते.

खच्चीकरणाचे फायदे

बोकडाचे वजन झपाट्याने वाढते. मासांची प्रत सुधारते.

बोकड शांत होतो. नर, मादी करडांचे एकत्रित संगोपन करता येते.

कातडीची प्रत सुधारते. बाजारभाव चांगला मिळतो.

शरीरातील ऊर्जेचा वापर अधिक होते. त्यामुळे वजन वाढते.

खच्चीकरणामुळे बोकडाचा गंध कमी होतो, मांसाची गुणवत्ता सुधारते. आर्थिक नफा वाढतो.

बोकडाचे व्यवस्थापन

खच्चीकरणानंतर बोकडाच्या आहाराची काळजी घ्यावी. अधिक प्रोटीन आणि योग्य पोषण मिळवणे आवश्यक आहे. खच्चीकरणाची प्रक्रिया पूर्ण झाल्यानंतर संक्रमण होऊ नये म्हणून आराम देणे, त्याच्या जखमांची काळजी आणि शरीराची योग्य निगा राखणे महत्त्वाचे आहे.

स्वास्थ्य आणि नियमित वाढ तपासावी.

खच्चीकरणाच्या नंतर लक्षणांची तपासणी करावी. जसे की ताप, वेदना किंवा संक्रमण होणे.

खच्चीकरण करताना काळजी घ्या...

खच्चीकरण योग्य रितीने न केल्यास बोकडाला खूप वेदना होऊ शकतात.

सर्व प्रक्रिया योग्य पद्धतीने न केल्यास संक्रमण होण्याचा धोका असतो. यामुळे विविध प्रकारचे आजार होऊ शकतात.

खच्चीकरणानंतर निगा आणि देखभालीसाठी अधिक काळजी घ्यावी लागते. योग्य पर्यावरण आणि आहाराची आवश्यकता असते. यासाठी अधिक व्यवस्थापन आवश्यकता असते.

खच्चीकरण केल्याने बोकडाचा प्रजनन व्यवहार बदलतो आणि त्यांच्यातील काही नैतिक गुणधर्मही कमी होऊ शकतात.

- डॉ.पवन ऐतवार, ७७२०८३७९०१, (पशू उत्पादन व व्यवस्थापन विभाग, मुंबई पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, मुंबई)