डॉ. प्रशांत म्हसे, डॉ. उमा तुमलाम
Animal Isolation Techniques : विलगीकरण प्रक्रियेत सामान्यत: प्राणी आणि मानव यांच्याशी संपर्क येण्यापूर्वी प्राण्यांना कोणतेही आजार होणार नाहीत याची खात्री केली जाते. यामध्ये आरोग्य तपासणी, लसीकरण आणि वेळोवेळी देखरेख समाविष्ट असते. विलगीकरणामुळे अनेक सामान्य आजारांचा प्रसार रोखण्यास मदत होते.
प्राणी आणि माणसांमध्ये आजारांचा प्रसार रोखण्यासाठी विलगीकरण केले जाते. ही एक शास्त्रीय पद्धत आहे. प्राण्यांकडून मनुष्य आणि इतर प्राण्यांमध्ये आजारांचा प्रसार रोखण्यासाठी प्राणी विलगीकरण ही एक महत्त्वपूर्ण पद्धत आहे. यात संभाव्य संसर्गजन्य आजार वाहून नेणारे प्राणी वेगळे करणे आवश्यक असते.
विलगीकरणाचे प्रमुख घटक:
१. विलगीकरण : जनावरांना ठरावीक कालावधीसाठी इतर प्राणी आणि माणसांपासून दूर नियंत्रित वातावरणात ठेवले जाते.
२. आरोग्य देखरेख : या कालावधीत जनावरांमध्ये आजार किंवा कोणतीही लक्षणे आढळल्यास त्यांचे निरीक्षण केले जाते.
३. चाचणी आणि लसीकरण : जनावरांची विशिष्ट आजारांसाठी चाचणी केली जाते. आवश्यक असल्यास लसीकरण करतात.
४. प्रमाणीकरण : विलगीकरण कालावधी संपल्यानंतर आणि जनावर निरोगी असल्याची खात्री झाल्यानंतर आरोग्य प्रमाणपत्र दिले जाते.
विलगीकरणाचे महत्त्व :
१. रोग नियंत्रण : रेबीज, एव्हियन इन्फ्लुएन्झा (बर्ड फ्लू) आणि लाळ्या खूरकूत सारख्या संसर्गजन्य आजारांचा प्रसार रोखण्यास मदत होते.
२. सार्वजनिक आरोग्य : प्राण्यांकडून माणसांमध्ये पसरणारे आजार असलेल्या झुनोटिक आजार पसरण्याचा धोका कमी होतो.
३. पशुआरोग्य : कळपात प्रादुर्भाव टाळून जनावरांचे आरोग्य सुनिश्चित होते.
४. आर्थिक परिणाम : पशुधन, पीक उत्पादनावर परिणाम करणारे आजार टाळून कृषी अर्थव्यवस्थेचे रक्षण होते.
५. जैवविविधता संवर्धन : देशी वन्यजीवांचे देशी नसलेल्या प्रजातींमुळे होणाऱ्या आजारांपासून संरक्षण होते.
महत्त्वाचे आजार ः
१. रेबीज : मानवासह सस्तन प्राण्यांच्या मज्जासंस्थेवर परिणाम करणारा घातक विषाणूजन्य आजार.
२. एव्हियन इन्फ्लुएंझा (बर्ड फ्लू): हा संसर्गजन्य विषाणूजन्य आजार पक्ष्यांवर परिणाम करतो.
३. लाळ्या खूरकूत ः अत्यंत संक्रामक विषाणूजन्य आजार.
४. राणीखेत : कुक्कुटपालनाला प्रभावित करणारा संसर्गजन्य विषाणूजन्य आजार.
५. ब्रुसेलोसिस: जिवाणू संसर्गामुळे परिणाम होतो. संपर्कात येण्यामुळे इतर प्राण्यांमध्ये किंवा दुग्धजन्य पदार्थांद्वारे मानवांमध्ये संक्रमण होऊ शकते.
६. आफ्रिकन स्वाइन फिव्हर : वराहांना प्रभावित करणारा संसर्गजन्य विषाणूजन्य आजार.
७. इक्वाइन इन्फ्लूएंझा: घोड्यांवर परिणाम करणारा संक्रमक विषाणूजन्य श्वसन आजार.
८. गोवंशीय क्षय : जनावरे आणि संक्रमित दुधाद्वारे माणसांमध्ये पसरणारा जीवाणूजन्य आजार.
उपाययोजना ः
विलगीकरण उपायांमुळे विविध आजार नवीन प्रदेशांमध्ये पसरणार नाहीत याची खात्री होते. प्राणी आणि मानवी जीवनाचे संरक्षण होते. गोठ्यात नवीन जनावरे मिसळण्यापूर्वी विलगीकरणाची शिफारस केली जाते.
१. प्रतिबंध : नवीन प्राण्यांना होऊ शकणाऱ्या संसर्गजन्य आजारांचा प्रादुर्भाव आणि प्रसार रोखण्यास मदत होते. त्यामुळे विद्यमान
जनावरांच्या कळपावर परिणाम करण्यापूर्वी कोणत्याही आरोग्याच्या समस्या ओळखण्यास आणि व्यवस्थापन करण्यास वेळ मिळतो.
२. आरोग्य तपासणी : विलगीकरण कालावधीत नवीन जनावरांचे आजारपण किंवा तणावाची चिन्हे बारकाईने पाहिली जाऊ शकतात.
३. लसीकरण आणि उपचार: नवीन प्राण्यांना जनावरांना कोणत्याही संभाव्य आजार किंवा परजीवींसाठी लस देण्याची आणि त्यांच्यावर उपचार करण्याची संधी मिळते.
४. जैवसुरक्षा : आजाराच्या प्रादुर्भावाचा धोका कमी करून गोठ्याची जैवसुरक्षा वाढते.
५. वातावरण अनुकूलन: नवीन जनावरांना वातावरणाशी जुळवून घेण्यास आणि तणाव कमी करण्यास मदत मिळते, ज्यामुळे तणाव वाढून नंतर आरोग्यावर दुष्परिणाम होत नाहीत.
विलगीकरणासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे:
• कालावधी: प्रजाती आणि फार्मच्या विशिष्ट जैवसुरक्षा प्रणालीवर अवलंबून असतो. हा कालावधी सामान्यत: २ ते ४ आठवड्यांपर्यंत असतो.
• ठिकाण : नवीन जनावरांना कळपापासून दूर स्वतंत्र निश्चित विलगीकरण क्षेत्रात ठेवावे.
• आरोग्य तपासणी : आजारावर लक्ष ठेवण्यासाठी पशुवैद्यकाकडून नियमित आरोग्य तपासणी केली जाते.
• नोंद : या कालावधीत आरोग्य निरीक्षण, उपचार आणि लसीकरणाच्या तपशीलवार नोंदी ठेवल्या जातात.
विलगीकरणाच्या उपाययोजनांची अंमलबजावणी केल्यास आजार प्रसाराचा धोका लक्षणीयरीत्या कमी होतो. गोठ्यातील जनावरांचे संपूर्ण आरोग्य निरोगी होऊन उत्पादकता वाढू शकते. नव्याने खरेदी केलेल्या जनावरांना गोठ्यामध्ये आणण्यापूर्वी त्यांचा क्वारंटाईन कालावधी साधारणपणे २१ ते ३० दिवसांचा असतो. हा कालावधी आजाराच्या लक्षणांचे निरीक्षण करण्यासाठी पुरेसा वेळ देतो आणि विद्यमान कळप किंवा कळपातील जनावरांचा संपर्क होण्यापूर्वी ते निरोगी आहेत याची खात्री केली जाते.
आरोग्य तपासणी ः
विलगीकरण कालावधीत नवीन जनावरे निरोगी आणि आजारांपासून मुक्त आहेत याची खात्री करण्यासाठी विविध आरोग्य तपासण्या आवश्यक आहेत.
१. शारीरिक तपासणी: खोकला, अनुनासिक स्त्राव, असामान्य श्वासोच्छ्वास किंवा इतर कोणतीही असामान्य लक्षणे यासारख्या आजाराची चिन्हे तपासावीत.
२. लसीकरणाचा इतिहास: जनावरांच्या लसीकरणाच्या नोंदींचे पुनरावलोकन करावे. जेणेकरून ते अद्ययावत आहे, याची खात्री केली जाते. प्रादुर्भाव असलेल्या आजारांसाठी लसीकरण प्रजाती आणि लस आपल्या क्षेत्रासाठी योग्य आहे की नाही याची पडताळणी केली जाते.
३. परजीवी नियंत्रण: पिसवा, गोचीड, कृमी, खरुज या सारख्या कोणत्याही बाह्य आणि अंतर्गत परजीवींचे परीक्षण, निर्मुलन आणि उपचार केला जातो.
४. शेण / मल तपासणी : गोलकृमी, चपटे कृमी आणि कॉकसिडीया यांसारख्या अंतर्गत परजीवींची तपासणी करण्यासाठी फीकल टेस्ट केली जाते.
५. रक्त चाचण्या : संक्रमण किंवा आजार निदानासाठी रक्त चाचण्या केल्या जातात.
६. तापमान निरीक्षण : ताप किंवा आजाराची कोणतीही लक्षणे शोधण्यासाठी जनावरांच्या शरीराच्या तापमानाचे नियमितपणे निरीक्षण केले जाते.
७. वजन निरीक्षण : निरोगी जनावरांचे आरोग्य राखण्यासाठी त्याचे वजन कमी होत नाही ना याची खात्री करण्यासाठी त्यांच्या वजनाचा दैनंदिन मागोवा घेतला जातो.
८. वर्तणुकीची निरीक्षणे : ताणतणाव, नैराश्य किंवा आरोग्याच्या समस्या दर्शवू शकणाऱ्या असामान्य वर्तनाच्या कोणत्याही लक्षणांसाठी जनावरांच्या वर्तनाचे निरीक्षण केले जाते.
लसीकरण आणि चाचण्या ः
संभाव्य आरोग्य समस्या लवकर ओळखण्यास आणि त्यावर उपाय करण्यास तपासणी उपयोगी ठरते. नवीन जनावरे विद्यमान कळप किंवा कळपाशी संलग्न होण्यापूर्वी निरोगी आहेत याची खात्री केली जाते. विलगीकरण कालावधीत जनावरांच्या आरोग्याची खात्री करण्यासाठी लसीकरण आणि निदान चाचण्या करणे आवश्यक आहे.
लसीकरण:
१. रेबीज : विशेषतः श्वान आणि मांजर.
२. डिस्टेंपर: श्वानांसाठी
३. पार्वोव्हायरस: श्वानांसाठी
४. लेप्टोस्पायरोसिस : श्वान, जनावरांसाठी.
५. संसर्गजन्य ब्राँकायटिस: कोंबड्यांसाठी.
६. न्यूकॅसल आजार: कोंबड्यासाठी
७. लाळ्या खुरकूत ः जनावरांसाठी.
८. गोवंशीय क्षय (टीबी) : जनावरांसाठी.
९. ब्रुसेलोसिस : जनावरे, मेंढ्या आणि शेळ्यांसाठी.
१०. संसर्गजन्य बोवाइन राइनोट्रेचिटिस (आयबीआर): जनावरांसाठी (लस भारतात उपलब्ध नाही).
निदान चाचण्या:
१. मल तपासणी : गोलकृमी, चपटे कृमी आणि कॉकसीडिया यांसारख्या अंतर्गत परजीवींची तपासणी.
२. रक्त तपासणी : अशक्तपणा, संसर्ग आणि इतर रक्तजन्य आजार शोधण्यासाठी.
३. त्वचा खरवड: कीटक, कवक आणि उवा यासारख्या बाह्य परजीवींची तपासणी.
४. मूत्र तपासणी : मूत्रमार्गातील संसर्ग आणि इतर समस्या शोधण्यासाठी.
५. पीसीआर चाचण्या: विशिष्ट विषाणूजन्य आणि जीवाणूंचे संक्रमण ओळखण्यासाठी.
६. एलिसा टेस्ट : विविध आजारांसाठी अँटीबॉडीज शोधणे.
७. जीवाणू आणि बुरशी वाढविणे : प्रयोगशाळेत नमुन्यांमधून जीवाणू किंवा बुरशी वाढविणे,ओळखणे.
८. एक्स-रे : शरीर अंतर्गत जखमा किंवा विकृती तपासण्यासाठी.
९. अल्ट्रासाऊंड: अंतर्गत अवयवांची तपासणी करणे, गर्भधारणा किंवा इतर शरीरातील अवयव, आरोग्य परिस्थिती तपासणे.
१०. तापमान देखरेख: शारीरिक तापाची तपासणी करणे, जे संसर्ग दर्शवू शकते.
विलगीकरणाची अंमलबजावणी ः
लसीकरण आणि निदान चाचण्यांमुळे जनावरे निरोगी आहेत आणि विद्यमान कळप किंवा कळपाशी मिश्रित होण्यापूर्वी आजारांपासून मुक्त आहेत याची खात्री करण्यास मदत होते. भारतात मत्स्यपालन, पशुसंवर्धन आणि दुग्धव्यवसाय मंत्रालयांतर्गत कार्यरत असलेल्या अॅनिमल क्वारंटाइन अँड सर्टिफिकेशन सर्व्हिसद्वारे (एक्यूसीएस) प्राणी विलगीकरण लागू केले जाते. त्याची अंमलबजावणी कशी केली जाते,याचे काही महत्त्वाचे पैलू पुढीलप्रमाणे आहेत:
१. क्वारंटाइन स्टेशन : दिल्ली, चेन्नई, कोलकाता, मुंबई, हैदराबाद आणि बंगळुरूसह प्रमुख आंतरराष्ट्रीय विमानतळे, बंदर आणि महामार्गावर मार्गांवर अनेक क्वारंटाईन स्टेशन कार्यरत आहे.
२. आरोग्य तपासणी व चाचणी : आयात केलेले प्राणी व पशुधन उत्पादने परदेशी आजारांपासून मुक्त आहेत याची खात्री करण्यासाठी त्यांची संपूर्ण आरोग्य तपासणी व चाचणी केली जाते.
३. प्रमाणीकरण: एक्यूएस भारतातून निर्यात केलेल्या पशुधन आणि पशुधन उत्पादनांसाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर स्वीकार्य प्रमाणपत्र प्रदान करते. हे सुनिश्चित करते की, ते आयातदार देशाच्या आरोग्याच्या गरजा पूर्ण करतात.
४. अवैध व्यापार नियंत्रण : प्राण्यांच्या हालचालींवर लक्ष ठेवून आणि त्याचे नियमन करून अवैध व्यापार आणि जैव-दहशतवाद रोखण्यात ही एक्यूसीएस प्रमुख भूमिका बजावते.
५. जनजागृती : एक्यूसीएस प्राणी विलगीकरणाचे महत्त्व आणि परदेशी आजारांच्या जोखमीबद्दल लोकांना शिक्षित करण्यासाठी जनजागृती मोहिमा राबवते. या उपायांमुळे भारतातील पशुधन तसेच मानवाचे आरोग्य आणि सुरक्षितता राखण्यास, धोकादायक आजारांचा प्रादुर्भाव रोखण्यास मदत होते.
- डॉ. प्रशांत म्हसे, ९०११४११०६६
- डॉ. उमा तुमलाम,९४२२१७७६७२
(क्रांतिसिंह नाना पाटील पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, शिरवळ, जि.सातारा)
ॲग्रोवनचे सदस्य व्हा
शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.