Animal Foot And Mouth Disease : लाळ्या खुरकूत आजाराचे नियंत्रण

डॉ. याह्या खान पठाण, डॉ. भगतसिंग कदम

Animal Care : ११ ते १७ सप्टेंबर २०२३ या कालावधीत राष्ट्रीय लाळ्या खुरकूत नियंत्रण जागृती सप्ताह साजरा केला जात आहे. या काळात जनावरांना लस टोचण्यासाठी आपल्याकडे पशुसंवर्धन विभागाचे अधिकारी, कर्मचारी येणार आहेत. लसीकरण सकाळी किंवा संध्याकाळी थंड वातावरणात करावे. लस टोचल्यानंतर पशूच्या स्वास्थ्य कार्डावर लसीकरणाचा तपशील नोंद करावा.

देशामध्ये राष्ट्रीय पशुरोग नियंत्रण कार्यक्रमाच्या माध्यमातून लाळ्या खुरकूत आजार नियंत्रणासाठी सर्व गो आणि म्हैसवर्गीय पशूंचे लसीकरण केले जात आहे. यानंतर शेळ्या, मेंढ्या आणि वराहांचे लसीकरण करण्यात येणार आहे. लाळ्या खुरकूत आजारामुळे दुग्धोत्पनात होणारी घट, वंध्यत्व समस्या, वासरांतील कायम स्वरूपी खुंटणारी वाढ, मांस व लोकर उत्पादनातील घट, औषधोपचारावरील खर्च वाढत आहे.

याच्या नियंत्रणासाठी आणि निर्मूलन करण्याकरिता रोगनिदान कौशल्य, रोगांचा प्रतिबंध आणि नियंत्रण संनिरीक्षण, रोग नियंत्रणाबाबत असणाऱ्या कायदेशीर बाबींचा प्रभावी वापर आणि भागधारकांचा सहभाग ही पंचसूत्री महत्त्वाची आहे. भागधारकांचा सहभाग हा लाळ्या खुरकूत आजाराच्या नियंत्रणासाठी महत्त्वाचा भाग आहे.

लाळ्या खुरकूत आजार हा गायवर्ग, म्हैस वर्ग, शेळ्या, मेंढ्या, वराह यांसारख्या दोन खूर असलेल्या प्राण्यांमधील एक अत्यंत संसर्गजन्य विषाणूजन्य आजार आहे. लाळ्या खुरकूत विषाणूच्या सात उपप्रकारापैकी ओ, ए, आशिया- एक हे तीन उपप्रकार भारतामध्ये आढळून येतात. याच्या विषाणूचा प्रसार हवा, श्‍वासोच्छ्वा‍वास, पशूंच्या पाण्याची भांडी, शेण, मूत्र, चारा, गव्हाणी, गोठ्यावर येणाऱ्या व्यक्ती, वाहने, पाळीव प्राणी, नवीन खरेदी केलेली जनावरे यांच्याद्वारे आजाराचा प्रसार होतो. ज्या ठिकाणी गावातील जनावरे चराईसाठी आणि पाणी पिण्यासाठी एकत्रित सोडली जातात, त्या ठिकाणी आजाराचा प्रसार वेगाने होतो.

लक्षणे ः
१) विषाणू शरीरात प्रवेश केल्यानंतर एक ते पंधरा दिवसांत प्रत्यक्ष लक्षणे दिसू शकतात. जनावरांना तीव्र ताप येतो.(१०२-१०६ अंश फॅरानहाइट).
२) जनावरे चारा खाणे बंद होते, तोंडातून दोरीसारखी लाळ गळू लागते. जीभ, हिरड्या, तोंडातील आतील भाग, कास, खुरामध्ये फोड येतात. एक, दोन दिवसांत हे फोड फुटतात आणि त्या ठिकाणी अल्सरसारखी जखम होते.
३) तोंडातील जखमांमुळे जनावरांना चारा खाता येत नाही, जनावरे अशक्त होतात. पायांतील खुरांमधील जखमा वेदनादायी असल्याने बऱ्याच वेळा जनावरे पाय वर धरतात. या जखमांवर माश्‍यांनी अंडी घातली तर तिथे अळ्या पडतात. या अवस्थेत जिवाणूंची बाधा होऊन जखमा चिघळतात. कित्येक दिवस त्या बऱ्या होत नाहीत.
४) लहान वासरांमध्ये आजाराची बाधा झाली तर हृदयाचे स्नायू निकामी झाल्याने ती काहीही लक्षणे न दाखविताच मरण पावतात. लहान वासरांमध्ये ५० टक्क्यांपर्यंत मरतुक होते.

प्रतिबंधक उपाय :
१) आजार लसीकरण कार्यक्रम मोहीम स्वरूपात राबवून नियंत्रित करता येतो. आजाराचा प्रादुर्भाव होऊ नये म्हणून जनावरांना दर सहा महिन्यांच्या अंतराने वर्षातून दोन वेळा लसीकरण करावे.
२) गाभण गाई, म्हशींना लाळ्या खुरकूत प्रतिबंधक लस दिली गेली, तर त्या गाईच्या होणाऱ्या वासरांच्या जन्मानंतर काही काळ या आजारापासून संरक्षण होते. वासरे चार महिन्यांची झाली की त्यांना लशीची पहिली मात्रा द्यावी आणि एक महिन्यानंतर लशीची दुसरी मात्रा (बूस्टर डोस) द्यावी.
३) लशीचा योग्य प्रभाव दिसण्यासाठी लसीकरणापूर्वी एक महिना जनावरांना
ंजंतनाशके पशुवैद्यकांच्या सल्ल्याने द्यावीत. जनावरांना पुरेसा
सकस चारा आणि पशू खाद्य द्यावे.

उपचार ः
१) एखाद्या गावामध्ये किंवा गोठ्यामध्ये लाळ्या खुरकूत सदृश आजार दिसला तर लगेच आजारी जनावरास कळपापासून वेगळे करावे, त्याचे चारा पाणी स्वतंत्ररीत्या करावे.
२) आजारी जनावराची नजीकच्या शासकीय पशुवैद्यकीय दवाखान्यात माहिती द्यावी. पशुवैद्यकांच्या सल्ल्याने औषधोपचार करावा.
३) बाजारातून होणारी जनावरांची खरेदी-विक्री हे आजाराच्या प्रसाराचे एक प्रमुख कारण असल्याने बाजारातून नवीन जनावरे खरेदी करू नये.
४) तोंडातील जखमांवर बोरो ग्लिसरीन लावावे. (८५० मिलि ग्लिसरीन आणि १२० ग्रॅम बोरॅक्स). मध, लोणी आणि नाचणीचे पीठ यांचा लेप तोंडातील व्रणांवर लावावा. तोंड व पायांतील जखमा लवकर बऱ्या होण्याकरिता २ टक्के खाण्याचा सोडा, १ टक्का पोटॅशिअम परमॅंगनेट किंवा तुरटीच्या एक टक्का द्रावणाने दिवसातून दोन, तीन वेळा धुवाव्यात.

जैवसुरक्षेचे उपाय ः
१) लाळ्या खुरकूत आजारामुळे दूध, मांस, लोकर उत्पादनावर परिणाम होतो. आजार होऊ नये यासाठी जैवसुरक्षा उपायांची काटेकोर अंमलबजावणी करावी. जनावरांसाठी वापरल्या जाणाऱ्या वस्तू, जसे की भांडी, वाहने, तसेच पशूंची देखभाल करणाऱ्या व्यक्तींचे बूट, कपडे, चप्पल इत्यादीचे निर्जंतुकीकरण दिवसातून दोन वेळा करावे. यासाठी ४ टक्के सोडिअम बायकार्बोनेट (४०० ग्रॅम सोडिअम बायकार्बोनेट प्रति १० लिटर पाण्यात मिसळावे) किंवा २ टक्के सोडिअम हायड्रोक्साइड द्रावण वापरावे.
२) गोठ्याभोवती दहा फूट पट्ट्यात चुना किंवा ब्लीचिंग पावडर फवारावी. आजारी जनावरांची स्वतंत्र व्यक्तीद्वारे देखभाल करावी. गोठ्यामध्ये लोकांना प्रवेश देऊ नये.
३) आजारी जनावरांना स्वतंत्र ठेवावे. प्रसार थांबविण्यासाठी या सर्व उपाययोजना प्रादुर्भाव थांबल्या नंतरही २१ दिवसांपर्यंत चालू ठेवाव्यात.
४) आजारी आणि आजारातून बऱ्या झालेल्या जनावरांना सामुदायिक पाणवठे, सामुदायिक गायरान या ठिकाणी किमान दीड महिना प्रवेश देऊ नये.
५) विविध पशूंच्या प्रजातीमध्ये आढळणारा, वेगाने पसरणारा हा आजार आहे. यावर नियंत्रण करण्यासाठी लसीकरण हाच प्रभावी उपाय आहे.

संपर्क ः डॉ.भगतसिंग कदम, ८२७५१७८००१
(डॉ. पठाण हे पुणे येथे पशुसंवर्धन विभागामध्ये सहआयुक्त (रोग अन्वेषण विभाग) आहेत. डॉ. कदम हे लाळ्या खुरकूत रोग निदान प्रयोगशाळेमध्ये सहायक आयुक्त आहेत.)