डॉ. ए. बी. रोडगे, डॉ. एस. डी. कटके

भारतातील अन्नप्रक्रिया उद्योगातील (Food Processing Industry) संधी वाढत आहेत. भारतातील अन्नधान्याच्या किरकोळ बाजाराची (Food Grain Market) उलाढाल काही अब्ज डॉलर्सपर्यंत आहे. भारत सरकारचे धोरण हे कृषी क्षेत्र (Agriculture Sector) आणि उद्योग क्षेत्रासाठी नेहमीच अनुकूल आहे, त्यामुळे या क्षेत्रात वाढ होणार आहे. फळ आणि भाजीपाला उत्पादनात (Vegetable Production) भारत देश दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. तसेच उद्योग संघटनांनी केलेल्या अभ्यासात अन्नप्रक्रिया उद्योग या क्षेत्रात लाखो रोजगार संधी उपलब्ध होतील, असे दिसून आले आहे.

खाण्यापिण्याच्या सवयी आणि पद्धती गेल्या काही वर्षांत बऱ्याच बदलल्या. रेडी-टू-इट आणि फास्ट फूडचा जमाना आला. अन्नघटक आणि गुणवत्तेबाबत ग्राहक जागरूक झाला आहे. बेकरी पदार्थ आणि मिठाई, दुग्धजन्य पदार्थ, मांस, मासे, फळे आणि भाज्यांवर प्रक्रिया करून त्या अधिक काळ टिकविण्याचे आणि खाण्यायोग्य बनवण्याचे काम फूड टेक्नॉलॉजीमुळे होते. हे करीत असताना त्या पदार्थांची चव, रंग आणि त्यातील गुणधर्म टिकविण्याचे आव्हानही समोर असते.

अन्नप्रक्रिया उद्योगाची वाढ आणि विस्तार मोठ्या प्रमाणावर होत असून, या अन्नपदार्थांची निर्मिती, सुरक्षितता, पॅकेजिंग, संशोधन अशा कामांसाठी तज्ज्ञांची गरज मोठ्या प्रमाणावर भासते. अन्न तंत्रज्ञान (फूड टेक्नॉलॉजी) यासारखे अभ्यासक्रम पूर्ण केलेल्या विद्यार्थ्यांनी विविध उद्योगांमध्ये करिअरच्या विविध संधी उपलब्ध होऊ शकतात. स्वत:चा उद्योग-व्यवसाय सुरू करण्यासाठीसुद्धा हे अभ्यासक्रम उपयुक्त ठरू शकतात.

अ) निर्मित प्रक्रिया : अन्न तंत्रज्ञान या भागात धान्य, मांस, दुधाच्या भाज्या इत्यादी कच्च्या उत्पादनासारखे भौतिक स्वरूप बदलले जाते, जेणेकरून ते खाण्यायोग्य व विक्रीयोग्य होऊ शकते.

ब) मूल्यवर्धित प्रक्रिया : अन्न तंत्रज्ञान या विभागात, कच्चे खाद्य उत्पादनांमध्ये असे बरेच बदल केले जातात. जेणेकरून ते सुरक्षित आणि कधीही खाण्यास मिळतात. उदा. टोमॅटो सॉस.

उत्पादन आणि गुणवत्ता नियंत्रण ही या क्षेत्राची दोन महत्त्वाची अंगे आहेत. प्रक्रियेच्या कामात सुसूत्रता आणणे, साठवणुकीच्या नवीन तंत्रज्ञानावर लक्ष ठेवणे, पदार्थाचे रंग, चव, गुणवत्ता कायम राखणे, ही अन्न तंत्रज्ञांची (फूड टेक्नॉलॉजिस्ट) जबाबदारी असते. अन्न तंत्रज्ञ गुणवत्ता नियंत्रणाचे काम करतो. कच्च्या मालाची गुणवत्ता तपासणे, तयार झालेल्या मालाचे नमुने तपासणे, पॅकेजिंग गुणवत्ता तपासणे, स्वच्छतेची काळजी घेणे इत्यादी गोष्टी तो पाहतो.

करिअरच्या संधी ः

१) बारावीनंतर बीटेक अन्नतंत्रज्ञान हा चार वर्षांचा अभ्यासक्रम आहे. कृषी विद्यापीठांतर्गत हा अभ्यासक्रम राबविण्यात येतो. प्रवेश प्रक्रिया ऑनलाइन पद्धतीने होते. या पदवी अभ्यासक्रमासाठी प्रवेश घेण्यासाठी बारावी (विज्ञान) आणि एमएचटी-सीईटी/जेईई या सामाईक प्रवेश परीक्षांमध्ये (भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, जीवशास्त्र आणि गणित) गटानुसार पात्रता निश्‍चित करण्यात येते.

२) देशात फळप्रक्रिया उद्योग क्षेत्रात नोकरीच्या संधी उपलब्ध आहेत. याचबरोबरीने कृषी कार्यालय, अन्नसुरक्षा अधिकारी तसेच फूड कॉर्पोरेशन इंडियामध्ये नोकरीच्या संधी उपलब्ध आहेत. तसेच परदेशात प्रक्रिया उद्योगातही विद्यार्थांना संधी उपलब्ध होत आहेत.

३) फूड टेक्नॉलॉजीमधील व्यावसायिक अभ्यासक्रम पूर्ण केल्यानंतर फूड प्रोसेसिंग कंपन्या, अन्न संशोधन प्रयोगशाळा, अन्नपदार्थांचे घाऊक व्यापारी, रिटेल उद्योग, हॉटेल, रेस्टॉरंट्स, हॉस्पिटल तसेच अन्य ठिकाणच्या कॅटरिंग उद्योगांमध्ये चांगल्या नोकरीच्या संधी उपलब्ध आहेत.

४) मोठ्या नामांकित कंपन्यांमध्ये फॅक्टरी मॅनेजर, सुपरवायझर, क्वालिटी कंट्रोलर, रिसर्चर म्हणून संधी मिळू शकते.

केंद्रीय तसेच राज्यस्तरीय रिसर्च इन्स्टिट्यूटमध्ये वैज्ञानिक म्हणून संधी मिळू शकते. याचबरोबर अन्न व औषध प्रशासन (फूड इन्स्पेक्टर), भारतीय खाद्य निगम यासारख्या सरकारी विभाग मध्ये संधी आहे.

५) मॉल्स, हॉस्पिटल, हॉटेल्स, जीममध्ये क्वालिटी कंट्रोलर तसेच डाएटेशियन तसेच वेगवेगळ्या प्रशिक्षण संस्थेमध्ये शिक्षक, प्रशिक्षक म्हणून संधी मिळू शकते.

६) परदेशी कंपन्यांमध्ये नोकरीच्या संधी आहेत. तसेच या क्षेत्रातील एमएस, पीएचडी करण्यासाठी इंग्लंड, अमेरिका, कॅनडा, जर्मनी, ऑस्ट्रेलिया येथे उच्च पदवी मिळविण्यासाठी संधी आहे.

७) बीटेकनंतर स्वतःचा व्यवसायही सुरू करता येऊ शकतो. यासाठी सरकारकडून अनुदान मिळते.

८) गुणवत्ता नियंत्रण अधीक्षक, उत्पादन विकास संशोधक, अन्न सूक्ष्मजीवशास्त्रज्ञ, अन्न विश्लेषक, अन्नप्रक्रिया अभियंते, अन्नघटक व्यवस्थापक, अन्न नियामक कार्य विशेषज्ञ, पोषण विशेषज्ञ, अन्नप्रक्रिया उद्योगातील तंत्रज्ञ, अन्न सेवा क्षेत्र, पुरवठा साखळी, कापणीपश्चात उद्योग, अन्न किराणा साखळी व्यवसाय, अन्न नियंत्रक, आरोग्यसेवा पुरवठादार आणि उच्च शिक्षितांसाठी अध्यापन अशा विविध क्षेत्रांत अथवा पदांवर होऊ शकते.बहुराष्ट्रीय कंपन्या व कृषी आयात-निर्यातीमध्ये चांगल्या संधी आहेत.

९) कृषी विद्यापीठांतर्गत कृषी संशोधन केंद्रामध्ये शास्त्रज्ञ या पदावर तसेच कृषी विस्तार कार्य करण्याच्या संधी उपलब्ध आहेत. कृषी पदवीधर भारतीय कृषी संशोधन परिषदेच्या विविध राष्ट्रीय संशोधन केंद्रांवर शास्त्रज्ञ म्हणून काम करू शकतात.

संपर्क ः डॉ. एस. डी कटके, ९९७०९९६२८२

(एम.आय.टी अन्न तंत्रज्ञान महाविद्यालय, औरंगाबाद)