महारुद्र मंगनाळे

Indian Farming : पैशांचा हिशेब घातला, तर ही आनंददायी शेती आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर नाही, हे स्पष्टच आहे. मात्र त्या पलीकडं जाऊन जगण्याचा विचार केला, तर कितीही पैसे मोजले तरी हे जगणं विकत मिळू शकत नाही.

केवळ वडिलोपार्जित जमीन नावावर आलीय, अतिरिक्त पैसे गुंतवायचेत म्हणून जमीन घेतलीय, काळा पैसा लपवायचा एक मार्ग म्हणून जे शेतकरी बनलेत, ज्यांना चांगल्या पगाराची नोकरी आहे, ज्यांचे चांगले व्यवसाय आहेत, तरीही ते शेती करतात, जे पूर्णवेळ राजकारण करतात तरीही स्वतःची ओळख शेतकरी म्हणून करून देतात, अशा कोणाही शेतकऱ्यांबद्दल मी कधीच लिहीत, बोलत नाही. मी मुख्यतः शेतीवर अवलंबून असलेल्या कोरडवाहू अल्पभूधारक शेतकऱ्यांबद्दल लिहितो. शेतीवर माझं पोट नसलं, तरी मी प्रत्यक्ष शेतीवर राहून शेती करतो. शेतकरी, शेतमजूर अशा दोन्ही भूमिका वठवतो आणि माझे शेतीतले अनुभव तटस्थपणे मांडतो.

शेतीतील त्रासाचे, दु:खाचे, अपयशाचे आयुष्यभराचे अनुभव पाठीशी असल्याने, आपली मुलं शेतीमध्ये येऊ नयेत, ती शिकावीत, नोकरी, व्यवसायाला लागावीत अशीच माझ्या वडिलांची देखील इच्छा होती. शेतीशी नाळ जुळलेली असतानाही, मी शिकलो ते त्यामुळंच! पत्रकारितेतून प्रकाशनात उतरलो. दोन्ही ठिकाणी मनाजोगतं आनंददायी काम केलं. मात्र या काळातही शेतीशी असलेली नाळ तुटू दिली नाही.

२००९ नंतर परिस्थितीच अशी निर्माण झाली, की मला गावाकडं येणं आवश्यक बनलं. दोन्ही आईंचा जिव्हाळा होता. एक जन्मदात्री आई तर दुसरी काळी आई. ही ओढ अशी होती, की शहरातील सर्व मोह बाजूला सारून थेट शेतीत आलो. गावात नाही तर शेतीतच राहायचं, हा निर्णय आधीच केला होता. इथं आलो आणि माझ्या स्वप्नातील रुद्रा हटचं विश्‍व निर्माण करण्याच्या कामाला लागलो. पूर्णही केलं. मुळात स्वप्नचं साधंसुधं, जमिनीवरचं, माझ्या आवाक्यातील होतं. शेतात छोटसं घर बांधायचं आणि त्याच्या आजूबाजूला सर्व फळाफुलांची झाडं लावून जंगल करायचं. स्वप्न साधं असलं तरी कठीण होतं.

सगळ्यात मोठी अडचण म्हणजे, शेतात बारमाही पाण्याचा स्रोत नव्हता. पंचवीस-तीस फूट खोलीची दगडाचं खिळपट असलेली विहीर होती. कधी काळी तिला चांगलं पाणी होतं. पाऊस कमी होत गेला, जमिनीतील पाण्याची पातळी खोल चालली, तसं उन्हाळ्यात पाणी टिकेना. पण विहीर हीच खात्रीची सोय होती. दगडी खिळपट काढून, तिला सिमेंटचं कडं घातलं. तीन वेळा विहीर खोदाई करून विहीर ७२ फूट केली.

दोन वेळा आडवे बोअरवेल घेतले. विहिरीचं पुनर्भरण केलं. तरीही उन्हाळ्यात पाण्याची सोय होऊ शकली नाही. मात्र भरपूर साठवणूक झाली. पाच बोअरवेल घेतले. सगळ्या बोअरवेलनी चार लाखाला पाठ लावली. नंतर शाश्‍वत पाणी मिळविण्याचे प्रयत्न थांबवले. विहिरीत हिवाळ्यात पुरेसं पाणी साठवलं, की त्यावर उन्हाळा निघू लागला. आपल्याला उन्हाळ्यात पाणी मिळणार नाही, साठवलेलंच पाणी काटकसरीने वापरून पावसाळा गाठला पाहिजे, हे वास्तव स्वीकारून रुद्रा हटचं आनंददायी जगणं सुरू झालं.

माझा उदरनिर्वाह शेतीवर अवलंबून नसला, तरी दरवर्षी शेतीत तोटा होणं ही काही कौतुकाची, आनंदाची बाब नाही. त्यामुळं गेल्या १२ वर्षांत शेतीत पीक पद्धतीचे, लागवडीचे मी कितीतरी प्रयोग केले. माझा म्हशीपालनाचा प्रयोग चार-पाच वर्षे फायदेशीर ठरला. मात्र नोटाबंदी आणि कोरोनामुळे तोही नुकसानीत आला. गतवर्षीपासून तो बंद केला.

तीन वर्षांपूर्वी माझ्याकडं ३८ जनावरं होती. आता दोन कालवडी, एक म्हैस, एक वगार व एक छोटा हाल्या आहे. म्हणजे माझ्याकडं फक्त चार जनावरं आहेत. ४० जनावरांचं शेड असलं तरी, मी भविष्यात म्हशी वा गोपालन करणार नाही. तो अनुभव सुखद नाही. शेतीतील प्रत्येक यशकथा ही तीन-चार वर्षांत अपयशकथा बनते, याचं हे एक उदाहरण आहे. यात आर्थिकदृष्ट्या मला फटका बसला नाही, हेच त्यातल्या त्यात समाधान!

एकूणच नैसर्गिक परिस्थिती, सरकारची शेतीविरोधी धोरणं आणि मध्यमवर्गीयांची शेतीमाल कमीत कमी किमतीत मिळावा, ही मानसिकता, यामुळे शेतीला चांगले दिवस येणे शक्य नाही. त्यातही कोरडवाहू शेतीची स्थिती अधिक वाईट असणार आहे. याची मला खात्री पटलेली असल्याने, मी शेतीत उतरतानाच आनंददायी शेतीची कल्पना डोक्यात ठेवून उतरलो.

आता शेतीत कमीत कमी तोटा कसा होईल, ते मी पाहतो. निसर्गाच्या सान्निध्यात राहता येणं, त्याचा आनंद घेता येणं हा मुख्य उद्देश. शेतीत राहतोच आहोत, तर शेती करायची, हा दुय्यम भाग. मात्र मातीशी नाळ जुळलेली असल्याने, शेती करतो ती मनापासून. आम्ही दोघेही आनंदाने शारीरिक कष्ट करतो. एक खरा शेतकरी ज्या आत्मीयतेने शेती करतो, तशीच आम्ही करतो. शेती करणं ही आमची आता लाइफ स्टाइल बनलीय.

पैशांचा हिशेब घातला, तर ही आनंददायी शेती आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर नाही, हे स्पष्टच आहे. मात्र त्या पलीकडं जाऊन जगण्याचा विचार केला, तर कितीही पैसे मोजले तरी हे जगणं विकत मिळू शकत नाही. अशी वनराई, फळांची झाडं, शुद्ध हवा, शांतता आणि स्वच्छता, बाहेर अनुभवणं शक्य नाही. इथं राहिल्याचा सगळ्यात मोठा फायदा म्हणजे तब्येत चांगली राहिली.

वयाबरोबर आपोआप येऊन चिटकणारे रोग आले नाहीत. निसर्गाचे सहसोबती बनून जगतोय. खरं तर, व्यावहारिक जगाशी आमचे किरकोळ संबंध आहेत. ते केवळ कामापुरतेच!

शेतीतून आर्थिक प्राप्ती नसली, तरी भावनिक गुंतवणूक आहेच. आपत्तीमध्ये जेवढं नुकसान टाळता येईल तेवढं वाचविण्याची धडपड असते. तसं त्याचं पैशात मोल फारसं नसतं. पण शेतकरी म्हणून ते अतिमोलाचं वाटतं. नुकसान बघत बसणं शक्य होत नाही. अशावेळी सहकाऱ्यासोबत हाती पडेल ते काम करतो. या वर्षी पावसाने अक्षरशः परीक्षा बघितली. आमची जमीन एवढी हलकी, मुरमाड आहे, की तिला एक आठवड्याचाही पाण्याचा ताण सहन होत नाही. सुदैवाने विहिरीला पाणी आलं होतं. लाइटच्या लपंडावाला तोंड देत रात्री-बेरात्री पाणी दिलं. सोयाबीन वाचवलं. या काळात इतर सगळी कामं बाजूला सारून मी पूर्णवेळ शेतीच्या कामाला वेळ दिला. गुडघेदुखीचा बाऊ केला नाही. कुठल्याही पिकाला विहीर, बोअरवेलच्या पाण्यापेक्षा पावसाचं पाणी जास्त फायदेशीर ठरतं. मात्र पाऊस नसतो तेव्हा विहिरीचं, शेततळ्याचं पाणी जीवदान देतं. भरपूर पळापळ करून आम्ही सोयाबीन वाळू दिलं नाही, याचा मला मनापासून आनंद आहे.

अवर्षणाचा उत्पादनावर जो काही परिणाम व्हायचा तो होईल, पण आम्ही सोयाबीनला पाणी दिलं नसतं, तर हाती काहीच लागलं नसतं, हे वास्तव अस्वस्थ करतं. शेतात ३३५ आणि केडीएस-७५३ या दोन जातीचं सोयाबीन आहे. सोयाबीन शिवाय इतर पिकाचं धाटही नाही. दोन्ही सोयाबीनच्या शेंगांमध्ये दाणा भरतोय. आता पाणी देण्याची गरज संपलीय. शिवाय अधूनमधून ओलीवर ओल करणारा पाऊस पडतोयचं. हे आनंददायी जगणं आहे. पैसा, प्रतिष्ठा, मान, सन्मान यापलीकडचं मुक्त जगणं आहे. तरीही हे जखडून टाकणारं आहे. जबाबदारी सोडून शेतीतून पळ काढता येत नाही. शेतीतील अपरिहार्यता अटळ आहे, हे अनेकांना कळत नाही.
(लेखक पत्रकार व शेतकरी आहेत.)