स्पोअर्स आणि जिवाणूंमुळे दूध लवकर खराब होते. उष्ण कटिबंधामध्ये लवकर दूध खराब होत असल्याने नुकसानही मोठे असते. ते टाळण्यासाठी अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करणे आवश्यक आहे. 

दुध व दुग्धजन्य पदार्थ हे भारतीयांच्या आहारातील अविभाज्य घटक आहेत. १५५.५ दशलक्ष टन दूध (१९ टक्के) उत्पादनासह भारताचा जागतिक पातळीवर प्रथम क्रमांक लागतो. भारत सरकारने २०२३-२४ आर्थिक वर्षापर्यंत दुग्ध उत्पादन ३०० दशलक्ष टनांपर्यंत नेण्याचे उद्दिष्ट ठेवले आहे. खासगी कंपन्यांद्वारे ३० टक्के दूध प्रक्रियेमध्ये येते, उर्वरित दूध हे असंघटित क्षेत्र वापरते. देशातील एकूण दूध उत्पादनापैकी ५४ टक्के दुधापासून दुग्धजन्य पदार्थ तयार केले जातात, तर उर्वरित ४६ टक्के दुधाची द्रवरूपात विक्री होते. या दुधाच्या साठवणीचा कालावधी अत्याधुनिक प्रक्रियांद्वारे ३० ते ९० दिवसांपर्यंत वाढवता येते.

दूध टिकविण्यासाठी सध्या वापरल्या जाणाऱ्या पद्धती : 

टिकवणक्षमतेसाठी अत्याधुनिक तंत्रज्ञान : दुधाची टिकवणक्षमता वाढविण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो, त्यामुळे चवीमध्ये कोणताही बदल न होता दुधाची टिकवणक्षमता ३० ते ९० दिवस (४ अंश सेल्सिअस) आणि २१ ते ३० दिवस (८ अंश सेल्सिअस) वाढवता येते. 

दूधप्रक्रियेसाठी अत्याधुनिक पद्धती : 

म्हशीच्या दुधासाठी मोठ्या प्रमाणात होतो. त्याविषयी अधिक माहिती घेऊ. सूक्ष्म गाळण यंत्रणा (मेम्ब्रेन प्रक्रिया) :  याला मायक्रो फिल्ट्रेशन असे म्हणतात. यामध्ये प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष उष्णता प्रक्रियेच्या तुलनेमध्ये कमी हाताळणी होते. सेपरेटरद्वारे दुधातील मलई वेगळी केली जाते. त्यानंतर सूक्ष्म गाळण यंत्रणेतून (मेम्ब्रेनमधून) पाठवले जाते. त्यामुळे ९९.५ टक्के दुधातील सूक्ष्मजीव वेगळे केले जातात. त्यानंतर मलई ९० ते ११० अंश सेल्सिअस तापमानाला ५ ते ६ सेकंदांसाठी तापविली जाते. यानंतर मलई व मलईविरहित दूध योग्य प्रमाणात एकत्र करून प्रमाणित दूध बनवतात. त्यानंतर त्यावर होमोजनायझेशन आणि पाश्चरायझेशन प्रक्रिया करून ५ अंश सेल्सिअस तापमानापर्यंत थंड करतात. हे थंड दूध स्वच्छ वातावरणात पॅक करतात.   विलगीकरण यंत्राद्वारे दुधातील सूक्ष्मजीव वेगळे करणे :  दुधापासून स्पोअर्स व सूक्ष्मजीव वेगळे करण्यासाठी विलगीकरण यंत्राचा (सेपरेटरचा) वापर केला जातो. विलगीकरण यंत्राच्या २० हजार फेरे प्रतिमिनिट या वेगामुळे सूक्ष्मजीव व स्पोअर्स (अधिक घनता) दुधापासून वेगळे केले जातात. हे प्रक्रिया केलेले दूध पाश्चराइज्ड करून थंड केले जाते. प्रक्रियेनंतर दूध स्वच्छ वातावरणात पॅक करतात.

  दूध प्रक्रिया

वरील अत्याधुनिक प्रक्रियांमुळे गायींसह म्हशींच्या दुधाची साठवण अधिक करणे शक्य होते. अगदी एक दिवसाचा साठवण कालावधी वाढल्यास लाखो लिटर दूध वाहतुकीवरील ताण कमी होतो. खर्चात बचत होते. विक्रीच्या संधी वाढतात. एकूणच, दूध खराब होण्याचे प्रमाण कमी होते.

संपर्क : संतोष चोपडे, ९०११७९९२६६  (दुग्ध तंत्रज्ञान महाविद्यालय, उदगीर जिल्हा लातूर)