डॉ. प्रज्योत दखणे, डॉ. गणेश थोरात

सर्पदंश झाल्यावर तत्काळ वैद्यकीय मदत मिळणे शक्य नसते. ती मिळण्यापूर्वी केलेले उपचार म्हणजेच प्रथमोपचार होय. आतापर्यंत बऱ्याच सर्पदंशाच्या प्रकरणात प्रथमोपचारामुळे लोकांचे प्राण वाचले आहेत.

सध्याच्या काळात चराईला जाणाऱ्या जनावरांमध्ये मोठ्या प्रमाणात सर्पदंश दिसून येत आहे. जनावरांना नागदंश, मण्यार दंश झाल्यास मज्जासंस्था बाधित होऊन अर्धांगवायू सदृश लक्षणे आढळून येतात. घोणस व फुरसे यांचा दंश झाल्यास रक्तातील घटकांशी निगडित लक्षणे दिसतात.

नाग, मण्यार, फुरसे व घोणस या प्रमुख अत्यंत विषारी प्रजाती आहेत. सापाच्या प्रजातीप्रमाणे प्रामुख्याने सहा वेगवेगळ्या प्रकारचे विष (नेक्रोटिक, मज्जासंस्थेस बाधा करणारे, रक्त गोठवण थांबविणारे, रक्त गोठविणारे, पेशींना इजा करणारे, रक्तातील लाल पेशींना इजा करणारे व रक्तस्राव करणारे) बाधित जनावरांमध्ये लक्षणे व विषबाधा करण्यास कारणीभूत ठरते.

सर्पदंशाचे जास्त प्रमाण प्रामुख्याने पावसाळ्यात आढळून येते. दाट गवतामध्ये जनावरे चरावयास गेल्यास त्यांचा संपर्क सापाशी येऊन दंश होण्याची शक्यता असते.

मशागतीची कामे आटोपून सायंकाळी उशिरा किंवा सकाळी लवकर चरावयास सोडलेले बैल तसेच कुरणात चरावयास जाणाऱ्या गायी-म्हशी सर्पदंशास बळी पडतात.

गोठ्याशेजारी स्वच्छता नसेल अडगळीची जागा असेल, तर निवाऱ्यासाठी गोठ्यात बांधलेली जनावरेही सर्पदंशास बळी पडू शकतात. त्यामुळे पशुतज्ज्ञ पोहोचेपर्यंत उपचार अत्यंत महत्त्वाचा आहे.

प्रतिबंध आणि उपाययोजना ः  

जनावरांना सुरक्षित निवारा उपलब्ध करून द्यावा. 

गोठा आणि परिसरात कोणत्याही प्रकारची अडगळ नसावी. परिसर नियमितपणे स्वच्छ ठेवावा.

जनावरांना दाट कुरणात चरावयास सोडणे शक्यतो टाळावे. चराऊ जनावरांना कुरणात चरावयास नेल्यानंतर नियमित निरीक्षणाखाली ठेवावे.

जनावरांना सर्पदंश झाल्याचे निदान झाल्यास दंश झालेल्या ठिकाणी रक्तस्राव, सूज येणे अशी लक्षणे अर्ध्या तासात दिसून आल्यास तत्काळ पशुवैद्यकाकडून योग्य औषधोपचार करावेत.

आकार, लांबी व रंगावरून सर्वसाधारणपणे सापाचा प्रकार ओळखायला सोपे जाते. असा साप विषारी आहे याची खात्री करावी.

सर्पदंश झाला म्हणून किंवा जनावराच्या शेजारून साप गेलेला पाहून पशुपालकांनी अजिबात घाबरून जाऊ नये. आपल्या जनावरास पायावर किंवा तोंडावर सूज येण्यास सुरुवात होणे किंवा दंश झालेल्या ठिकाणी चाव्याची खूण (फ्यांग मार्क), रक्तस्राव दिसणे अशी लक्षणे दिसल्यास तत्काळ पशुवैद्यकांची मदत घ्यावी. याविरुद्ध उपरोक्त नमूद प्रसंग घडूनही जनावरांत कोणतेही लक्षण न दिसल्यास फक्त निरीक्षणाखाली ठेवावे जेणेकरून सर्पदंश यशस्वी किंवा अयशस्वी होता हे ठरविता येईल.

नाग :

मेंदू व हृदय या अवयवांना इजा करणारे विष असते.

दंश झाल्यानंतर बाधित जनावरांमध्ये दंश झालेल्या जागेवर सूज येते. तोंडातून लाळ गळते. अर्धांगवायूसदृश लक्षणे दिसतात. जनावराचा तोल जातो.

वेळेत उपचार न झाल्यास जनावरे श्‍वसनसंस्थेच्या अर्धांगवायूने मृत्यू पावतात.

मण्यार :

मज्जासंस्था तसेच रक्ताशी निगडित अवयवांना इजा करणारे विष असते. 

वेळेवर उपचार न झाल्यास श्‍वसनसंस्थेचा अर्धांगवायू होऊन जनावरे दगावतात.

दंश झालेल्या ठिकाणी मोठी सूज येते. श्‍वसनाचा वेग वाढतो, रक्तस्राव होतो, हृदयाचे ठोके वाढतात, ताप येणे, अशक्तपणा व नंतर बसून राहणे अशी लक्षणे दिसतात.

फुरसे, घोणस :

प्रजातींमध्ये रक्त गोठवणे थांबविणारे, रक्तातील लाल पेशींना इजा करणारे व रक्तस्राव करणारे विषारी घटक असतात. 

बाधित जनावराच्या शरीरावर ज्या ठिकाणी दंश केला आहे, त्या ठिकाणाहून रक्तस्राव होणे, पायावर दंश झाल्यास सूज मोठ्या प्रमाणात वरच्या दिशेने चढत जाणे, वेदना होणे, अस्वस्थ वाटणे, चालताना लंगडणे, खाणे-पिणे मंदावते.

दंश तोंडाच्या भागामध्ये झाला असल्यास तोंडावर जास्त प्रमाणात सूज येते. ती खालच्या बाजूस असेल तर श्‍वसनास त्रास होतो. योग्य उपचार न झाल्यास जनावर दगावू शकते. 

सर्पदंशात रक्त गोठवणाऱ्या पेशींची संख्या कमी होते. उपचारास विलंब झाल्यास जनावरांमध्ये विविध अवयवांतून रक्तस्राव होऊ शकतो. नाक, आतड्यातून (रक्तमिश्रित शेण), लघवीतून (रक्तमिश्रित लघवी) रक्तस्राव होऊन जनावरांत रक्तक्षय होतो. 

वेळेवर उपचार न मिळाल्यास बाधित जनावरे तीव्र रक्तस्राव होऊन दगावतात.