हवेत सामावलेल्या बाष्पाच्या प्रमाणाला आर्द्रता म्हणतात. हे हवेतील बाष्प तापमानावर अवलंबून असते. बाष्प पुरवठा करणाऱ्या जलाशयाचे स्थान, विस्तार, वायुभारावर अवलंबून असते. या आर्द्रतेवर वृष्टी आणि पाऊस (Rain) अवलंबून असतात. आर्द्रता नसलेली हवा कोरडी असते. जास्त आर्द्रतेची हवा दमट असते. आर्द्रता म्हणजे हवेतील पाण्याची वाफेची एकाग्रता. हवामानशास्त्रामध्ये आर्द्रता अत्यंत महत्त्वाची आहे, कारण ती पर्जन्यमान (Precipitation) आणि विविध प्रकारच्या पर्जन्यमानावर आधारित आहे.

अ) सापेक्ष आर्द्रता ः हवेतील बाष्परूपात असलेल्या पाण्याचे प्रमाण (आर्द्रता) मोजण्याचे परिमाण म्हणजे सापेक्ष आर्द्रता. हवेच्या बाष्प धारण क्षमतेला मर्यादा असते. त्या मर्यादेपेक्षा बाष्पाचे प्रमाण अधिक झाले तर जास्तीच्या बाष्पाचे द्रवीकरण होऊन पाणी बनते.

ब) निरपेक्ष आर्द्रता ः हवेच्या दिलेल्या खंडामध्ये असलेल्या एकूण आर्द्रतेला निरपेक्ष आर्द्रता म्हणतात. ही आर्द्रता हवेच्या दिलेल्या खंडावर पाण्याच्या वाफेचे वजन दर्शवते.

जीवनासाठी आर्द्रता आवश्यक आहे. ही सापेक्ष आर्द्रता म्हणून सांगितली जाते. जी विशिष्ट तापमानावरील कमाल आर्द्रतेच्या सापेक्ष वर्तमान परिपूर्ण आर्द्रतेचे गुणोत्तर असते, जे त्या तापमानात हवेतील पाण्याच्या वाफेचे प्रमाण दर्शवते. मुख्य पर्यावरणीय घटक म्हणून हवेच्या गुणवत्तेत महत्त्वाची भूमिका बजावते.

विज्ञानाच्या तपासणीत असे दिसून आले आहे की, सापेक्ष आर्द्रता भिन्नता आरोग्याशी संबंधित आहे. पशू उत्पादन, जनावरांच्या नैसर्गिक वर्तनात योगदान देते. जे मांस, अंडी आणि दुग्धजन्य पदार्थ पुरवण्यासाठी फायदेशीर आहेत.

कमी सापेक्ष आर्द्रतेमुळे थिओक्युलर श्लेष्मल त्वचा आणि त्वचेच्या स्ट्रॅटम कॉर्नियमचा कोरडेपणा येतो. त्वचेचे तापमान कमी होते (सनवू एट अल. २००६) आणि उच्च सापेक्ष आर्द्रता उच्च सरासरी आर्द्रता वाढवते, ज्यामुळे उष्माघाताचा धोका वाढतो (ओरोसा एट अल. २०१४).

सापेक्ष आर्द्रतेमुळे जनावरे तसेच कोंबड्यांच्या आरोग्यास धोका वाढतो. उदाहरणार्थ, ओव्हरहायड्रेशनमुळे उष्मायन दरम्यान कोंबडीच्या भ्रूणांच्या मृत्यूचे प्रमाण वाढते. असामान्य आर्द्रता असलेल्या प्रेरित हवेने कोकरू आणि कुत्र्यांमध्ये फुफ्फुसाची जळजळ होते. तथापि, आजपर्यंत, सापेक्ष आर्द्रतेमुळे प्रभावित प्राण्यांचे आरोग्य आणि कल्याण यावर कोणतेही विशिष्ट पुनरावलोकन सारांशित केलेले नाही. महत्वाचे असे आहे की, बदल आणि जोखीम सापेक्ष आर्द्रतेनुसार शारीरिक प्रक्रिया विचारात घेतल्या पाहिजेत.

सापेक्ष आर्द्रता आणि संसर्गजन्य आजार

हवामान संवेदनशील संसर्गजन्य आजारांची घटना आणि प्रसार सभोवतालच्या आर्द्रतेशी लक्षणीयरीत्या संबंधित आहे. याव्यतिरिक्त, सापेक्ष आर्द्रता श्वसनाच्या आजारास कारणीभूत ठरते. संसर्गजन्य आजाराचा प्रादुर्भाव आणि प्रसार हे सापेक्ष आर्द्रतेसाठी संवेदनशील आहे. प्रणालीतील बिघडलेली श्वासनलिका आणि श्वासनलिका संसर्गास अनुकूल वातावरण तयार करते. आर्द्रतेच्या असामान्य पातळीमुळे आजाराच्या संसर्गाची क्षमता वाढते.

विषाणू संसर्गजन्य आजार

आजार हे प्रामुख्याने आजारी जनावराच्या संपर्काद्वारे किंवा हवेतील अनुकूल घटकांद्वारे प्रसारित होतात. यामध्ये विषाणू, जिवाणू आणि बुरशी यांचा समावेश होतो. वायूजन्य वाहकांचा प्रसार एरोसोलच्या माध्यमातून होऊ शकतो. याला वायूमधील घन किंवा द्रव कणांच्या कोलाइडल प्रणाली म्हटले जाते. यामध्ये वायू आणि निलंबित कण दोन्ही समाविष्ट असतात.

एरोसोलमधील इन्फ्लूएंझा विषाणूची स्थिरता सापेक्ष आर्द्रतेनुसार बदलते. कमी सापेक्ष आर्द्रतेमध्ये, एरोसोलमधून पाण्याचे बाष्पीभवन होण्याचे प्रमाण जास्त असते, ज्यामुळे ५ मिमि पेक्षा कमी व्यासाचे थेंब केंद्रक तयार होतात. जे दीर्घकाळापर्यंत हवेत राहतात, ज्यामुळे विषाणूचा प्रसार होण्याचा धोका वाढतो.

उच्च सापेक्ष आर्द्रतेवर एरोसोलची सेटिंग जास्त असते. ज्यामुळे विषाणू प्रसाराची संधी कमी होते. इन्फ्लूएन्झा विषाणूच्या प्रसारावरील सापेक्ष आर्द्रतेच्या परिणामांच्या अभ्यासाने अनुकूल पातळी ओळखता येते. प्राण्यांच्या वाढीची स्थिती आणि सापेक्ष आर्द्रता सस्तन प्राण्यांच्या प्रजातींसाठी ३० ते ७० टक्के (एनआरसी २०११), कोंबडीसाठी सापेक्ष आर्द्रतेची श्रेणी ब्रूडिंगमध्ये अनुक्रमे ६० ते ८० टक्के आणि ५० ते ७० टक्के असावी.

- डॉ. पी. व्ही. मेहेरे,

७७१९०३६३१२

(पशू शरीरक्रियाशास्त्र विभाग, क्रांतिसिंह नाना पाटील पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, शिरवळ, जि. सातारा)

नियंत्रण आणि सुधारणा

सापेक्ष आर्द्रतेचे निरीक्षण आणि थेट नियंत्रण केल्याने भविष्यात पशुपालनामध्ये लक्षणीय सुधारणा होऊ शकते. पशू कल्याण तसेच संसर्गजन्य आजार रोखण्यासाठी महत्त्वपूर्ण योगदान देऊ शकते. यासाठी सतत सापेक्ष आर्द्रता मोजणे व जनावरांच्या सभोवती जास्त आर्द्रता वाढू न देता योग्य प्रमाणात नियंत्रित करणे हाच उपाय आहे.