Nagpur News : वंशावळ सुधारणा त्याबरोबरच दुग्धोत्पादनात वाढीच्या अनुषंगाने देशभरात कृत्रिम रेतनाला प्रोत्साहन देण्यात आले. मात्र यातून जातिवंत देशी गोवंशाचे अस्तित्व संपुष्टात येत मिश्र जातीचे पशू तयार झाल्याचा आरोप सातत्याने होतो. असे असले तरी राज्यात गेल्या काही वर्षात कृत्रिम रेतनावर भर दिला जात आहे. यासाठी एकूण उत्पादित ४० लाखांपैकी २७ लाख रेत मात्रांचा वापर होत असल्याची माहिती पशुसंवर्धन विभागाच्या सूत्रांनी सांगितले.

जातिवंत वळूच्या वीर्याचा वापर कृत्रिम रेतनासाठी केला जातो. यातूनच वंशावळ सुधारणा त्याबरोबरच दुग्धोत्पादनात वाढ साधली जाते, असा पशुपालकांचा विश्‍वास आहे. शासनाकडून देखील याला प्रोत्साहन देण्यात आले. त्यामुळेच गेल्या काही वर्षांत कृत्रिम रेतनावर भर दिला जात आहे. यामुळे लागणाऱ्या रेत मात्रांना (स्ट्रॉ) देखील मोठी मागणी असल्याचे महाराष्ट्र राज्य पशुधन विकास मंडळाचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी डॉ. सतीश राजू यांनी सांगितले.

महाराष्ट्रात छत्रपती संभाजीनगर, पुणे तसेच नागपूर येथे कृत्रिम रेतनासाठी लागणाऱ्या रेतमात्रांचे उत्पादनाचे काम होते. राज्यातील या तीन प्रयोगशाळांची क्षमता वर्षाला सरासरी ४० लाखांवर रेतमात्रा उत्पादनाची आहे. राज्यातील पशुपालकांकडून वर्षाकाठी सरासरी २७ लाख रेतमात्रांती मागणी असते, असे डॉ. राजू यांनी सांगितले.

मात्र या रेतमात्रांचा पुरवठा पशुपालकांऐवजी पशुसंवर्धन विभागाच्या अखत्यारितील पशुचिकित्सालयांना होतो. पशुपालकाने त्या ठिकाणी आपले जनावर नेल्यास ही रेतमात्रा तज्ज्ञांच्या निरीक्षणाखाली दिली जाते. एका रेतमात्रेसाठी अवघे ५० रुपये शुक्‍ल आकारले जाते. पशुचिकित्सालयस्तरावर हे शुल्क घेतल्यानंतर आर्थिक वर्षाअखेरीस त्याचा परतावा महाराष्ट्र पशुधन विकास मंडळाला केला जातो, असे डॉ. राजू यांनी सांगितले.

विदर्भाच्या तुलनेत पश्‍चिम महाराष्ट्राची दुग्धोत्पादनात आघाडी आहे. त्यामुळे याच भागातून रेतमात्रांना जास्त मागणी आहे. रेत मात्रांसाठी असलेल्या वळूंचा पुरवठा केंद्र सरकारस्तरावर होतो. मात्र काही भागात स्थानिक जातीचे वळू असतात. त्यांच्या खरेदीची मुभा स्थानिकस्तरावर आहे. प्रत्येकी दोन वळू खरेदी केले जातात.

त्यांच्या माध्यमातून आठवड्याला दोन वेळा वीर्य संकलनाचे काम शास्त्रशुद्ध पद्धतीने होते. विशेष म्हणजे हे काम अत्यंत जोखमीचे आहे. प्रयोगशाळांमध्ये आधुनिक यंत्रणांच्या माध्यमातून तपासणीअंती रेत मात्रा तयार केली जाते. त्यावर विविध प्रकारची माहिती नोंदविलेली असते. ही माहिती प्रिंट करण्याची सर्व यंत्रणा देखील स्वयंचलीत असून एकाचवेळी हे काम होते.