डॉ. सचिन मस्के, डॉ. मन्मथ सोनटक्के

Soybean Processing Industry : सोयाबीन प्रक्रिया उद्योगातील प्रमुख खाद्यपदार्थ म्हणजे सोया दूध, टोफू, सोया पीठ, सोया तेल, सोया नगेट्स इत्यादी. या सर्व खाद्यपदार्थांचे उत्पादन करण्यासाठी विविध प्रकारची उपकरणे आणि यंत्रांची आवश्यकता असते. यंत्राच्या मदतीने प्रक्रिया सोपी होते, वेळेची बचत होते आणि उत्पादनाचे प्रमाण वाढवता येते. सोयाबीन प्रक्रिया उद्योग सुरू करण्यासाठी काही विशिष्ट साधनांची आवश्यकता असते. यामध्ये सोया दूध तयार करण्यासाठी यंत्र, टोफू तयार करण्यासाठी उपकरणे, तेल काढण्यासाठी यंत्रणा, सोया पीठ तयार करण्यासाठी गिरणी इत्यादींचा समावेश होतो.

स्वच्छता यंत्रणा

सोयाबीन प्रक्रिया करण्यापूर्वी त्याची योग्य स्वच्छता आवश्यक आहे. बाजारात विविध प्रकारच्या यंत्रणा उपलब्ध आहेत.

सोयाबीनमधील धूळ, दगड, आणि इतर अशुद्धी दूर करण्यासाठी स्वच्छता महत्त्वाची आहे. हे यंत्र विविध आकारांत उपलब्ध आहे.

प्रतवारी यंत्रणा

सोयाबीनचे वर्गीकरण करून आकार आणि गुणवत्तेनुसार वेगवेगळ्या प्रतवारी तयार करता येतात. उच्च प्रतवारीच्या सोयाबीनला अधिक किंमत मिळते.

दूध निर्मिती यंत्रणा

सोयाबीन भिजवण्याचे यंत्र

सोयाबीन स्वच्छ धुऊन ते ६ ते ८ तासांपर्यंत पाण्यात भिजवावे लागते. यामुळे सोयाबीन मऊ होते, प्रक्रिया करणे सोपे जाते.

ग्राइंडिंग यंत्र

भिजवलेले सोयाबीन या यंत्रामध्ये टाकले जाते. यामुळे सोयाबीनचा लगदा तयार होतो. या प्रक्रियेद्वारे सोया दूध तयार होण्यासाठी आवश्यक घटक तयार केले जातात.

फिल्टर यंत्र

यंत्राच्या साह्याने सोया दुधातील तंतू आणि घन पदार्थ वेगळे केले जातात.

दूध

उकळण्याचे यंत्र

सोया दूध योग्य तापमानावर उकळले जाते, ज्यामुळे ते दीर्घकाळ टिकते.

टोफू निर्मिती यंत्र

टोफू तयार करण्यासाठी सोया दुधाचे जिलेटिनाइजेशन करून ते घट्ट स्वरूपात आणले जाते. यासाठी खालील यंत्रांची आवश्यक असते.

जिलेटिनाइजेशन यंत्र

सोया दुधाला घट्ट करण्यासाठी जिलेटिनाइजेशन प्रक्रिया वापरली जाते. या प्रक्रियेद्वारे दूध घट्ट बनते आणि त्यापासून टोफू तयार होतो.

प्रेसिंग यंत्र

टोफू तयार झाल्यानंतर त्याला आवश्यक आकार आणि घट्टपणा देण्यासाठी हे यंत्र वापरतात. प्रेसिंग यंत्राच्या मदतीने टोफू तयार करतात.

टोफू सेटिंग ट्रे

यामध्ये तयार टोफू योग्य प्रकारे मांडता येतात.

सोया पीठ निर्मिती यंत्रणा

गिरणी

सोया पीठ तयार करण्यासाठी गिरणी वापरली जाते. यंत्राद्वारे सोयाबीनचे बारीक पिठात रूपांतर केले जाते. याचा उपयोग ब्रेड, बिस्किटे, केक आणि इतर बेकरी पदार्थांमध्ये केला जातो.

पॅकिंग यंत्र

सोया पीठ तयार झाल्यानंतर त्याचे पॅकिंग करण्यासाठी यंत्राची आवश्यक असते. यामुळे पिठाची शुद्धता आणि टिकाऊपणा टिकवता येतो.

सोया नगेट्स यंत्रणा

सोया नगेट्स हा प्रथिनयुक्त खाद्यपदार्थ आहे. याला बाजारात चांगली मागणी आहे.

एक्सट्रूडर यंत्र

सोया नगेट्स तयार करण्यासाठी एक्सट्रूजन तंत्राचा वापर केला जातो. सोयाबीनचे पीठ या यंत्रामध्ये टाकले जाते. पीठ उच्च दाब आणि तापमानात प्रक्रियेतून जाते. यामुळे सोया नगेट्स तयार होतात.

ड्रायिंग यंत्र

एक्सट्रूडरमधून तयार झालेल्या सोया नगेट्सला योग्य तापमानात वाळवण्यासाठी ड्रायिंग यंत्र वापरले जाते. यामुळे नगेट्सचा टिकाऊपणा वाढतो.

सोया तेल निर्मिती यंत्रणा

तेल काढण्याचे यंत्र

हे यंत्र सोयाबीनपासून तेल काढण्यासाठी वापरले जाते. यामध्ये विविध पद्धती वापरल्या जातात, जसे की कोल्ड प्रेसिंग आणि सॉल्व्हंट एक्स्ट्रॅक्शन. याद्वारे सोयाबीनमधील उच्च प्रतीचे तेल काढले जाते.

फिल्टरेशन यंत्र

सोया तेल गाळण्यासाठी या यंत्राचा वापर

करतात. तेलातील तरंगणारे घटक, अशुद्धी आणि पाण्याचे अंश काढून टाकण्यासाठी हे यंत्र उपयुक्त ठरते.

लघू उद्योगांसाठी किट्स, मल्टी-फंक्शनल यंत्र

सोयाबीन प्रक्रिया करण्यासाठी एकाच यंत्रामध्ये अनेक कार्यक्षमता असलेली उपकरणे उपलब्ध आहेत. या मल्टी-फंक्शनल यंत्रणेमध्ये विविध प्रक्रिया जसे की स्वच्छता, ग्राइंडिंग, फिल्टरेशन, पॅकेजिंग इत्यादी यांचा समावेश असतो.

- डॉ. सचिन मस्के, ९०४९९६७२५७ (एमजीएम विद्यापीठ, छत्रपती संभाजीनगर)