डॉ. योगेश इंगळे, डॉ. दिनेश पैठणकर

Citrus Crop Disease Management : सद्यःस्थितीत संत्रा, मोसंबी बागेमध्ये आंबिया बहराची फळे विकसनशील अवस्थेत आहेत. पावसाळी हवामानात सततचा रिमझिम पाऊस व ढगाळ वातावरण हे बुरशीजन्य रोगांच्या प्रादुर्भावासाठी पोषक आहे. देठ सुकी, पानावरील डाग, पानगळ व फळांवर तपकिरी डाग या रोगांचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे फळगळ वाढून मोठे नुकसान होते. त्यामुळे बागेतील रोगांचा प्रादुर्भाव, विकृती व फळगळीचे लक्षणे जाणून घेऊन वेळीच उपाययोजना करणे गरजेचे आहे.

१) फायटोप्थोरा बुरशीच्या प्रादुर्भावाची लक्षणे -
फायटोप्थोरा या बुरशीमुळे लिंबूवर्गीय फळझाडांच्या पानावरील चट्टे, तपकिरी कूज (ब्राउन रॉट) किंवा फळावरील कुज उद्‍भवते.
हा रोग फायटोप्थोरा पाल्मिव्होरा आणि फायटोप्थोरा निकोशियानी या दोन प्रजातींमुळे उद्‍भवतो.

पानावरील चट्ट्यांची लक्षणे :
पावसाळ्यात जमिनीलगतच्या फांद्यावरील पाने व फळांना या बुरशीचा प्रादुर्भाव सर्वप्रथम होतो. यामुळे पाने टोकाकडून करपल्यासारखी व मलुल होतात. अशी पाने हातात घेऊन, त्यांचा चुरा करण्याचा प्रयत्न केल्यास त्यांची घडी होते. मात्र पाने फाटत नाहीत. टोकाकडून झालेला प्रादुर्भाव पूर्ण पानावर होऊन पाने तपकिरी- काळी होतात. नंतर अशी पाने गळून झाडाखाली त्यांचा खच पडतो. फांद्या पर्णविरहित होतात. परिणामी, अकाली फळगळ होते.

ब) फळावरील तपकिरी रॉट किंवा फळावरील कुज लक्षणे :
पानांवर प्रादुर्भाव झाल्यानंतर जमिनीलगतच्या हिरव्या फळांवर तपकिरी/ करड्या डागांची सुरुवात होते. फळे एका बाजूने करपण्यास सुरुवात होते. फळाच्या हिरव्या आवरणास बुरशीचा प्रादुर्भाव होऊन पूर्ण फळ हे तपकिरी काळ्या रंगामध्ये परावर्तित होते. फळे सडून गळतात. या फळसडीच्या अवस्थेस तपकिरी कुज (ब्राउन रॉट) असे संबोधतात. फळे खाली पडल्यानंतर फळांच्या पृष्ठभागावर पांढऱ्या बुरशीची वाढ दिसून येते. करड्या रंगाची फळे तोडून निरोगी फळासोबत मिसळली गेल्यास निरोगी फळेपण सडतात.

व्यवस्थापन :
- बागेमध्ये वाफे केलेले असल्यास पावसाळ्यात पावसाचे पाणी त्यात साचून राहते. त्यामुळे हे वाफे मोडून टाकावेत. शेतातील पाणी उताराच्या बाजूने बाहेर काढावे.
- सर्वप्रथम झाडांवर गळून पडलेल्या पानांची व फळांची विल्हेवाट लावावी. ती शेतात तशीच राहू देऊ नये, अन्यथा या रोगाची प्रसार आणि तीव्रता वाढत जाते. बाग किंवा वाफा स्वच्छ ठेवावा. फळबागेत फळांचे ढिग कुठेही ठेवू नयेत.
- फायटोप्थोरा बुरशीमुळे होणाऱ्या पानगळ व फळावरील तपकिरी कुज ‘ब्राउन रॉट’चा प्रादुर्भाव टाळण्यासाठी प्रतिबंधात्मक उपाय म्हणून संपूर्ण झाडावर फोसेटील ए.एल. २.५ ग्रॅम किंवा कॉपर ऑक्सिक्लोराइड (५० डब्ल्यूपी) ३ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी या प्रमाणे फवारणी करावी. फवारणी करताना झाडाच्या परिघातसुद्धा फवारणी करावी. त्यामुळे झाडावरून खाली पडलेल्या पाने, फळे यावरील बुरशी व त्याचे सक्रिय बीजाणू नष्ट होण्यास मदत होईल. चांगले परिणाम मिळण्यासाठी यात कोणतेही अन्य बुरशीनाशक, कीटकनाशक किंवा विद्राव्य खते मिसळू नयेत.
- या रासायनिक बुरशीनाशकांच्या फवारणीनंतर १५ दिवसांनंतर ट्रायकोडर्मा हार्जियानम १०० ग्रॅम अधिक स्युडोमोनास फ्ल्यूरोसन्स १०० ग्रॅम एक किलो शेणखतामध्ये मिसळून प्रत्येक झाडाच्या परिघातील जमिनीत मिसळून द्यावे.

२) देठ सुकणे किंवा कोलेटोट्रिकम स्टेम एण्ड रॉट
कोलेटोट्रिकम बुरशीमुळे संत्रा फळाच्या देठाजवळ काळी रिंग तयार होऊन तो भाग काळा पडतो. हा भाग नंतर वाढत जातो. संपूर्ण फळ सडते. कोवळ्या फांद्यावरील पाने सुकणे व ती वाळणे ही या रोगाची सुरुवातीची लक्षणे आहेत. बरेचदा उशिरा झालेल्या प्रादुर्भावामुळे रोगग्रस्त फळे संकुचित होतात. काळी पडतात. वजनाने हलके होऊन कडक होतात. दीर्घ काळापर्यंत देठांना लटकत राहतात.

व्यवस्थापन ः
कोलेटोट्रिकम बुरशीजन्य फळगळीच्या नियंत्रणासाठी बोर्डो मिश्रण ०.६ टक्का मिश्रणाची किंवा कॉपर ऑक्सिक्लोराइड (५० डब्ल्यूपी) २.५ ग्रॅम किंवा ॲझोक्सिस्ट्रॉबिन अधिक डायफेनोकोनॅझोल (संयुक्त बुरशीनाशक) १ मिलि प्रति लिटर पाणी या प्रमाणे फवारणी करावी.

(टीप : ॲग्रेस्को शिफारस, लेबल क्लेम नाही.)
-------------------
डॉ. योगेश वि. इंगळे, ९४२२७६६४३७
डॉ. दिनेश ह. पैठणकर, ९८८१०२१२२२
(अखिल भारतीय समन्वित संशोधन प्रकल्प - फळे, डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला)