Maize Cultivation : मका लागवडीसाठी कोणते वाण निवडावेत?

डॉ. सुनील कराड, सुशांत महाडीक, डॉ. सुहास भिंगारदेवे, डॉ. शैलेश कुंभार

Maize Crop Varieties : मका पिकाचे (Maize Crop) विविध कालावधीत पक्व होणारे संमिश्र व संकरित वाण उपलब्ध आहेत. संमिश्र व संकरित जातींपासून स्थानिक वाणांपेक्षा ६० ते ८० टक्के अधिक उत्पादन (Maize Production) मिळते. लागवडीसाठी स्थानिक हवामान आणि जमिनीच्या मगदुराप्रमाणे योग्य वाणाची लागवडीसाठी निवड करावी.

मका हे महत्त्वाचे तृणधान्यवर्गीय पीक आहे. मुख्यतः अन्नधान्य, पशुखाद्य, पोल्ट्री खाद्य तसेच मूल्यवर्धित पदार्थांमध्ये वापर केला जातो. मिश्र पीक म्हणूनही ऊस, हळद इत्यादी पिकांमध्ये मका पिकाची लागवड करता येते. मिश्र पीक पद्धतीत मका लागवडीमुळे जनावरांसाठी हिरवा चारा आणि खाण्यासाठी कोवळी कणसे उपलब्ध होतात.

हवामान ः
- उष्ण, समशीतोष्ण आणि शीत अशा वेगवेगळ्या हवामानाशी समरस होणारे पीक म्हणून मका ओळखले जाते. उगवणीच्या काळात अधिक पाऊस, कमी तापमान तर पीक वाढीच्या काळात धुके अशा वातावरणाचा पिकावर प्रतिकूल परिणाम होतो.
- पिकाच्या योग्य वाढ आणि विकासासाठी २५ ते ३० अंश सेल्सिअस तापमान उत्तम मानले जाते. पीक फुलोऱ्यात असताना ३५ अंश सेल्सिअसपेक्षा अधिक तापमान असल्यास उत्पादनात घट येते.

जमीन ः
- मध्यम ते भारी, खोल, रेतीयुक्त, उत्तम निचऱ्याची जमीन लागवडीस योग्य असते. विशेषत: नदीकाठच्या गाळाच्या जमिनीत पीक चांगले येते.
- जमिनीचा सामू ६.५ ते ७.५ दरम्यान असावा.

पूर्वमशागत ः
- जमिनीची १५ ते २० सेंमी खोल नांगरट करावी. त्यानंतर कुळवाच्या २ ते ३ पाळ्या देऊन जमीन भुसभुशीत करावी.
- शेवटच्या कुळवणी वेळी हेक्टरी २५ ते ३० गाड्या चांगले कुजलेले शेणखत किंवा कंपोस्ट खत जमिनीत मिसळावे. हिरवळीचे खत जमिनीत गाडले असल्यास शेणखताची आवश्यकता भासत नाही.

लागवडीसाठी वाण ः
मका पिकाचे विविध कालावधीमध्ये पक्व होणारे संमिश्र व संकरित वाण उपलब्ध आहेत. पिकाच्या संमिश्र व संकरित जातींपासून स्थानिक वाणांपेक्षा ६० ते ८० टक्के अधिक उत्पादन मिळते. त्यामुळे स्थानिक हवामान आणि जमिनीच्या मगदुराप्रमाणे योग्य वाणाची लागवडीसाठी निवड करावी.

वाण---वैशिष्ट्ये---सरासरी धान्य उत्पादन (क्विं/ हे)
संकरित वाण
अ) उशिरा पक्व होणारे वाण (१०० ते ११० दिवस)
१) बायो-९६८१---पिवळे दाणे---६० ते ७०
२)---एचक्यूपीएम १---पिवळा दाणा, अर्ध खळीदार, गुणात्मक संकरित वाण, करपा व खोडकिडीस प्रतिकारक---६० ते ६५
३) एचक्यूपीएम ५---नारंगी दाणा, गुणात्मक संकरित वाण, करपा व खोडकिडीस प्रतिकारक---५५ ते ६०
४) संगम---नारंगी दाणा---७५ ते ८०
५) कुबेर---नारंगी पिवळा दाणा---७५ ते ८०

ब) मध्यम कालावधीत पक्व होणारे वाण (९० ते १०० दिवस)
१) राजर्षी---नारंगी पिवळा दाणा, करपा व खोडकिडीस प्रतिकारक, खरिप व रब्बी हंगामात योग्य, ७० ते ७५ दिवस (खरीप), ९५ ते १०० (रब्बी)
२) बायो ९६३७---दाणा नारंगी---७० ते ७५
३) फुले महर्षी---नारंगी पिवळा दाणा, अर्ध खळीदार, खरीप हंगामात लागवडीसाठी योग्य---७५ ते ८०

क) लवकर (८० ते ९० दिवस) व अति लवकर पक्व होणारे वाण (७० ते ८० दिवस)
१) पुसा संकर मका १---नारंगी पिवळा दाणा, खरीप हंगामात योग्य---४० ते ५०
२) विवेक संकरित मका २१---पिवळा दाणा, अर्ध खळीदार---४५ ते ५०
३) विवेक संकरित मका २७---पिवळा दाणा, अर्ध खळीदार---५० ते ५५
४) महाराजा---नारंगी दाणा---६० ते ६५

ड) संमिश्र वाण
उशिरा पक्व होणारे वाण (१०० ते ११० दिवस)
१) आफ्रिकन टॉल---हिरव्या चाऱ्यासाठी उत्तम, पाने लांब, १० ते १२ फूट उंच, करपा रोगास प्रतिकारक---६० ते ७० टन हिरवा चारा, ४० ते ५० क्विंटल धान्य उत्पादन.

बियाणे प्रमाण ः
हेक्टरी १५ ते २० किलो बियाणे पुरेसे होते.

बीजप्रक्रिया ः
पेरणीपूर्वी थायरम २ ते २.५ ग्रॅम आणि ॲझोटोबक्टर हे जिवाणू संवर्धक २५ ग्रॅम याप्रमाणे प्रतिकिलो बियाण्यास बीजप्रक्रिया करावी.

पेरणी ः
- पेरणी शक्यतो १५ जून ते १५ जुलैदरम्यान करावी. पेरणीस उशीर झाल्यास खोडकिडीचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता असते. त्यामुळे एकरी रोपांची संख्या घटते.
- टोकण पद्धतीने जमिनीत ४ ते ५ सेंमी खोलीवर पेरणी करावी.

पेरणीचे अंतर ः
उशिरा व मध्यम वाणांसाठी ः ७५ बाय २० सेंमी
लवकर पक्व होणाऱ्या वाणांसाठी ः ६० बाय २० सेंमी
जमिनीच्या प्रकारानुसार सरी-वरंबा किंवा सपाट जमिनीवर मक्याची पेरणी करावी. जमीन समपातळीत नसल्यास तेथे पाणी साचण्याचा धोका असतो.

खत व्यवस्थापन ः
रासायनिक खते द्यावयाची वेळ---अन्नद्रव्ये (किलो प्रति हेक्टर)
००---नत्र (युरिया)---स्फुरद (सिंगल सुपर फॉस्फेट)---पालाश (म्युरेट ऑफ पोटॅश)
१) पेरणी वेळी---४० (८८)---६० (३७८)---४० (६८)
२) पेरणीनंतर ३० दिवसांनी---४० (८८)---००---००
३) पेरणीनंतर ४० ते ४५ दिवसांनी---४० (८८)---००---००
एकूण---१२० (२६४)---६० (३७८)---४० (६८)

- मका पिकास दाणे भरण्याच्या वेळेपर्यंत नत्राचा पुरवठा अत्यंत आवश्यक असतो. निचऱ्याद्वारे नत्राचा ऱ्हास होतो. त्यामुळे नत्राची मात्रा तीन समान विभागून द्यावी. तर संपूर्ण स्फुरद आणि पालाश पेरणीवेळी द्यावे.
- माती परीक्षण अहवालानुसार जमिनीमध्ये झिंकची कमतरता असल्यास, झिंक सल्फेट २० ते २५ किलो प्रति हेक्टर प्रमाणे पेरणीवेळी द्यावे.
- रासायनिक खत मात्रा पेरणीवेळी ५ ते ६ सेंमी खोलीवर जमिनीत चांगली मिसळून द्यावीत.
- उभ्या पिकात नत्र खतमात्रा (युरिया) मका ओळीपासून १० ते १२ सेंमी दूर अंतरावर द्यावे.

सिंचन व्यवस्थापन ः
मक्याची पाने लांब व रुंद असल्याने बाष्पीभवन क्रियेमुळे पानांतून अधिक पाणी बाहेर टाकले जाते. त्यामुळे पिकास पाण्याची गरज अधिक असते. पीक पाण्याच्या ताणास अति संवेदनशील असल्याने पावसात खंड पडल्यास पीक वाढीच्या महत्त्वाच्या अवस्थेत संरक्षित सिंचन करावे.

वाढीच्या महत्त्वाच्या अवस्था
वाढीच्या महत्त्वाच्या अवस्था---पेरणीपासूनची वेळ (दिवस)---एकूण पाळ्या---पाण्याची एकूण गरज (सेंमी)
रोप अवस्था---२५ ते ३०---४---४० ते ४५
तुरा बाहेर पडताना---४५ ते ५०---००--००
फुलोऱ्यात असताना---६० ते ६५---००---००
दाणे भरताना---७५ ते ८०---००---००

पेरणीनंतर घ्यावयाची काळजी ः
पेरणीनंतर साधारण ५ ते ६ दिवसांत उगवण होते. या काळात उगवलेले कोवळे कोंब पक्षी खातात. त्यामुळे हेक्टरी रोपांची संख्या कमी होऊन उत्पादनात घट येते. तसेच पीक दुधाळ अवस्थेत असताना पक्षी कणसे फोडून दाणे खातात. त्यासाठी सुरुवातीचे १० ते १२ दिवसांपर्यंत पिकाचे पक्ष्यांपासून संरक्षण करणे आवश्यक आहे.

विरळणी ः
- उगवणीनंतर ८ ते १० दिवसांनी एका चौफुल्यावर एकच जोमदार रोप ठेवून विरळणी करावी. आवश्यकतेनुसार उगवणीनंतर त्वरित नांग्या भराव्यात.
- पेरणीनंतर सुरुवातीच्या २० दिवसांपर्यंत पिकात पाणी साचून राहणार नाही याची काळजी घ्यावी.
----------------
- डॉ. सुनील कराड, ९४२०३३००३६
- डॉ. सुहास भिंगारदेवे, ९९७५७७४१५८
- सुशांत महाडीक, ७५८८५७७१२१
(अखिल भारतीय मका संशोधन प्रकल्प, कसबा बावडा, जि. कोल्हापूर)