Mung, Urad Pest : मूग, उडीद पिकांवरील कीड व्यवस्थापन

डॉ. प्रज्ञा शं. कदम

Mung, Urad crop management : खरीप हंगामातील मूग व उडीद ही कडधान्य पिके अल्पावधीत तयार होतात. मूग २४ ते २५ टक्के आणि उडीद २० ते २२ टक्के इतक्या प्रमाणात प्रथिनांचा पुरवठा करणारी महत्त्वाची पिके आहेत. या पिकांवर प्रामुख्याने मावा, तुडतुडे, फुलकिडे व पांढरी माशी या रसशोषक किडी प्रादुर्भाव दिसतो. तर कळी, फुलोरा आणि शेंगा भरण्याच्या अवस्थेत हेलिकोव्हर्पा तसेच शेंगा पोखरणाऱ्या अळ्यांचा प्रादुर्भाव आढळून येतो.

१) मावा : कोवळ्या फांद्या, फुले व शेंगांवर माव्याचे प्रौढ व पिले यांची वसाहत आढळून येते. प्रौढ व पिले रस शोषण करतात, त्यामुळे पाने वेडीवाकडी होण्यासोबतच रोपेही सुकतात. माव्याद्वारे उत्‍सर्जित चिकट गोड पदार्थावर काळ्या बुरशीची वाढ होऊन प्रकाश संश्‍लेषण क्रियेत बाधा येते. परिणामी उत्पादनात घट होते.

२) तुडतुडे : प्रौढ व पिले हिरव्या रंगाचे, पाचरीच्या आकाराचे असतात. प्रौढ आणि पिले पानांच्या खालच्या बाजूला राहून पानांतील रस शोषतात. रस शोषतेवेळी तुडतुडे विषारी पदार्थ पानाच्या पेशीत सोडतात. अशी पाने सुरुवातीला तपकिरी रंगाची होऊन कालांतराने गळून पडतात. रोपांची वाढ खुंटते.

३) फुलकिडे : प्रौढ काळ्या रंगाचे आणि पिले पिवळसर तपकिरी रंगाची असतात. फुलोऱ्यामध्ये फुलकिड्यांचा प्रादुर्भाव दिसून येतो. प्रादुर्भाव जास्त झाल्यास फुलोरा गळतो. शेंगांची वाढ खुंटते. प्रादुर्भावग्रस्त शेंगांमधील दाणे लहान आणि आक्रसलेले दिसतात.

४) पांढरी माशी : पिले फिकट पिवळी रंगाची असतात. प्रौढ माशीला पांढुरके किंवा करड्या रंगाचे पंख असून, शरीरावर पिवळसर झाक असते. पिले व प्रौढ पानांतील रस शोषण करतात. शरीरातून सोडलेल्या चिकट गोड पदार्थावर काळ्या बुरशीची वाढ होते. त्यामुळे प्रकाश संश्‍लेषण क्रियेत बाधा येते. मुगामध्ये येलो मोझॅक व्हायरस (वाय.एम.व्ही.) रोगाचा प्रसार पांढऱ्या माशीद्वारे होतो. त्यामुळे पाने पिवळी पडून वाळतात. उत्पादनात घट येते.

एकात्मिक व्यवस्थापन ः
१) माती परीक्षणावर आधारित खतमात्रेचा वापर, विशेषतः नत्र खतांचा संतुलित वापर करावा.
२) वाढ संप्रेरकांचा अति वापर टाळावा, कारण त्यामुळे पिकाची अनावश्यक कायिक वाढ होऊन पिकात दाटी तयार होते.
३) पांढरी माशी, तुडतुडे आणि मावा या किडींच्या व्यवस्थापनासाठी पिवळे सापळे, तर फुलकिड्यांच्या व्यवस्थापनासाठी निळे चिकट सापळे एकरी २० ते २५ या प्रमाणात वापरावेत.
४) ५ टक्के निंबोळी अर्क किंवा ॲझाडिरॅक्टिन (१० हजार पीपीएम) ३ ते ५ मिलि प्रति लिटर या प्रमाणे फवारणी करावी.

पाने खाणाऱ्या अळ्या ः
१) पाने खाणारी स्फिंजीड अळी 
मादी, हिरवट पांढऱ्या रंगाची गोलाकार अंडी पानांच्या खालच्या बाजूस घालते. पूर्ण वाढ झालेली अळी फिकट हिरव्या रंगाची असून, त्यावर आठ पिवळे पट्टे असतात. अळ्या अधाशीपणे झाडांवरील सर्व पाने खातात.

२) हेलिकोव्हर्पा आर्मिजेरा ः
पूर्ण विकसित अळी पोपटी रंगाची असते. शरीराच्या बाजूवर तुटक करड्या रेषा आढळतात. अळी लहान असताना पानावर तर पीक फुलोऱ्यावर असताना कळ्या, फुले व शेंगांवर आक्रमण करते. अळी शेंगांवर अनियमित आकाराचे छिद्र पाडून अर्धी आत व अर्धी बाहेर राहून आतील विकसित होणारे दाणे खाते.

३. ठिपक्यांची शेंग अळी / शेंगा पोखरणारी अळी (मारुका स्पी.) :
पतंग करड्या रंगाचा असून मागील पंखांवर पांढरे पट्टे आढळतात. मादी पतंग कळ्या, फुले व शेंगावर अंडी घालतात. अळी पांढऱ्या रंगाची असून अर्धपारदर्शक असते. तिच्या पाठीवर काळ्या रंगाच्या ठिपक्यांच्या जोड्या असतात.

नुकसानीचा प्रकार : मादी पतंग कळ्या, फुले व शेंगावर अंडी घालते. अंड्यातून निघालेली अळी कळ्या, फुले व शेंगांना जाळ्यांनी चिटकवून एकत्रित झुपके तयार करून त्यात राहते. ही अळी फुले, पाने, व शेंगा पोखरते. तिसऱ्या व चौथ्या अवस्थेतील अळी शेंगा पोखरून आतील दाणे खाते. अळी शेंगाच्या झुपक्यात किंवा मातीत कोषावस्थेत जाते. या किडीचा जीवनक्रम १८ - ३५ दिवसांत पूर्ण होतो.

आर्थिक नुकसानीची पातळी :
जिथे उडीद, मूग ही पिके फुलोरा व शेंगा भरण्याच्या अवस्थेत आहेत, तिथे सर्वेक्षण करून नेमक्या किडीचा प्रादुर्भाव तपासावा. त्यासाठी शेतात २० -२५ ठिकाणी प्रति मीटर ओळीत पाहणी करावी. किडीचा प्रादुर्भाव सरासरी २ -३ अळ्या प्रति मीटर ओळीच्या अंतरात दिसून आल्यास किडींनी आर्थिक नुकसानीची पातळी गाठली असे समजावे. त्वरित पीक संरक्षणाचे उपाय योजावे.

एकात्मिक व्यवस्थापन
- हेलिकोव्हर्पाच्या सर्वेक्षणासाठी कामगंध सापळ्यांचा वापर करावा. त्यात हेलिल्युअर / हेक्झाल्युअर लावावे. त्यात सतत तीन दिवस प्रति कामगंध सापळा ८ ते १० नर पतंग आढळल्यास योग्य उपाययोजना कराव्यात.
-किडींवर उपजीविका करणारे मित्रकीटक शेतात आढळून आल्यास रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर टाळावा.
-वेळेवर आंतरमशागत करून पीक तणविरहित ठेवावे.
-प्रादुर्भाव नुकताच सुरू झाल्यावर ५ टक्के निंबोळी अर्क किंवा ॲझाडिरॅक्टिन (१० हजार पीपीएम) ३ ते ५ मिलि प्रति लिटर या प्रमाणे फवारणी करावी.
वरील सर्व उपायांच्या अंमलबजावणीनंतर किडीने आर्थिक नुकसानीची पातळी गाठल्यास केंद्रीय कीटकनाशक मंडळाद्वारे लेबर क्लेमप्राप्त पुढीलपैकी योग्य कीटकनाशकांचा वापर आलटून पालटून करावा.

फवारणी प्रमाण प्रति १० लिटर पाणी (प्रमाण हाय व्हॉल्यूम पंपासाठी)
क्लोरॲन्ट्रानिलीप्रोल (१८.५ टक्के प्रवाही) २ मि.लि. किंवा
थायोडीकार्ब (७५ डब्लू. पी.) १.५ ग्रॅम किंवा
फ्लूबेंडायअमाइड (२० डब्ल्यू. जी.) ६ ग्रॅम किंवा
नोव्हॅलूरॉन (५.२५ टक्के) अधिक इन्डोक्झाकार्ब (४.५० एस.सी.) (संयुक्त कीटकनाशक) १७ मि.लि.
फ्लूबेंडायअमाइड (३९.३५ टक्के प्रवाही) २ मि.लि.


डॉ. प्रज्ञा कदम, ९९७५८९४९९५
(सहा. प्राध्यापक, कीटकशास्त्र, कडधान्य संशोधन विभाग, डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला)