Wheat Farming : गहू पिकातील तण नियंत्रणाचे उपाय

डॉ. व्ही. व्ही. गौड

Weed Control Methods for Management : गहू हे रब्बी हंगामातील एक महत्त्वाचे पीक आहे. राज्यात गव्हाची साधारणपणे १ ते १.२५ लक्ष हेक्टर क्षेत्रावर लागवड केली जाते. या पिकाची हेक्टरी उत्पादकता १९ ते २० क्विंटलपर्यंत आहे.

गहू पिकात येणाऱ्या रुंद पानांच्या चांदवेल, रान मोहरी, रानमेथी, बथुवा, कृष्णनील, रान मटर, काटेमाठ इत्यादी तसेच गवतवर्गीय तणांमुळे पिकाचे सुमारे ३० ते ३५ टक्क्यांपर्यंत नुकसान होते.

गव्हाच्या अधिक उत्पादनक्षम, कमी उंच वाढणाऱ्या वाणांमध्ये रुंद पानी तणांच्या समस्या तीव्र झाली आहे. या तणांचे नियंत्रण पारंपरिक पद्धतींद्वारे करणे शक्य होत नाही. या तणांमुळे गहू पिकाच्या उत्पादनावर तसेच गुणवत्तेवर विपरीत परिणाम होतो.

त्यासाठी योग्य तणनाशकाची निवड अत्यंत आवश्यक आहे. तण नियंत्रणासाठी योग्य वेळी योग्य तणनाशकाचा वापर केल्यास संभाव्य नुकसान टाळता येते.गहू पिकात येणाऱ्या तणांच्या बंदोबस्तासाठी शेतकरी परंपरागत (२,४-डी) तणनाशकावर अवलंबून होते.

परंतु या तणनाशकाच्या वापरामुळे गहू लागवडीशेजारील मोहरी किंवा हरभरा या रुंदपान असलेल्या पिकांचे नुकसान संभवते. त्यासाठी अनेक पर्याय सध्या बाजारात उपलब्ध आहेत. त्यामुळे गव्हात येणाऱ्या तणांचे प्रभावी नियंत्रण मिळण्यास मदत होते.

एकात्मिक तणनियंत्रण

जमिनीची योग्य मशागत, प्रमाणित बियाण्याचा वापर, वेळेवर पेरणी, पूर्ण कुजलेले शेणखत अथवा कंपोस्ट खताचा वापर, रासायनिक खतांचा समतोल व योग्य पद्धतीने वापर, योग्य पाणी व्यवस्थापन, वेळेत पीक संरक्षण व रासायनिक तणनाशकांचा आवश्यकतेनुसार वापर या बाबींचा अवलंब करून गहू उत्पादनात वाढ मिळविणे शक्य होते.

गहू पिकात तण व्यवस्थापन करण्यासाठी उत्पादन खर्चात होणारी अतिरिक्त वाढ टाळण्यासाठी एकात्मिक तण व्यवस्थापन पद्धती फायदेशीर ठरते. एकात्मिक तण व्यवस्थापनामध्ये विविध तण नियंत्रण पद्धतीचा अवलंब केला जातो. त्यामुळे तणांचे प्रभावी नियंत्रण करणे शक्य होते.

तणनाशक फवारणीवेळी घ्यावयाची काळजी

तणनाशकाची शिफारशीत मात्रेत व वेळेनुसार फवारणी करावी.

उगवणपूर्व तणनाशक चांगली मशागत केलेल्या ढेकळेरहित व सपाट जमिनीवर पुरेसा ओलावा असताना फवारावे.

फवारणीसाठी स्वच्छ पाणी वापरावे.

रासायनिक तणनाशकाच्या फवारणीसाठी प्रति एकर १५० ते २०० लिटर पाणी वापरावे.

सतत एकाच तणनाशकाचा वापर टाळावा.

तणनाशक फवारणीसाठी वेगळ्या पंपाचा वापर करावा.

तणनाशक फवारणीसाठी फ्लॅट फॅन किंवा फ्लड जेट नोझल वापरावे.

२,४-डी सारख्या तणनाशकाचा वापर हवा शांत असताना करावा. गहू पिकात फवारणी ३० ते ४० दिवसांच्या दरम्यान करावी. त्या अगोदर किंवा उशिरा फवारणी केल्यास गव्हाच्या ओंब्या वाकड्या निघून उत्पादनात घट येते.

गहू पिकानंतर ज्वारी, मका किंवा चवळी या पिकाची लागवड करायचे नियोजित असल्यास तणनाशकांमध्ये सल्फोसल्फुरॉन या घटकाचा समावेश असलेल्या तणनाशकाचा वापर टाळावा.

२,४-डी किंवा सल्फोसल्फुरॉन तणनाशकाचा वापर हवा शांत असताना करावा. अन्यथा, शेतालगतच्या रुंद पानी मोहरी वा हरभरा पिकांचे नुकसान संभवते.

तणनाशकावरील लेबलवरील माहिती नीट वाचून घ्यावी.

तणनाशक वापरण्यापूर्वी तज्ज्ञांचा सल्ला अवश्य घ्यावा.

रासायनिक तणनाशकाचा अंश व्यवस्थापनासाठी उपाय

तणनाशकांच्या अति वापरामुळे जमिनीचे आरोग्य बिघडते. वारंवार तणनाशक वापरामुळे भविष्यात तणनाशक अंश वाढीचा धोका लक्षात घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. जमिनीमध्ये तणनाशकांच्या अंशाचे प्रमाण वाढू नये यासाठी खालील उपाययोजना कराव्यात.

शिफारशीत मात्रेमध्येच तणनाशकाचा वापर करावा.

एकाच तणनाशकाचा सतत वापर टाळावा.

एकच पीक सतत घेऊ नये. पिकांची फेरपालट करावी.

सेंद्रिय खतांचा वापर केल्यास जमिनीतील तणनाशकांचे अंश धरून ठेवले जातात. तसेच सेंद्रिय खतांमुळे जमिनीतील सूक्ष्मजीवांचे प्रमाण सुद्धा वाढते. त्याचाच परिणाम तणनाशकाचे विघटन होण्यास होते.

जमिनीची खोल नांगरट करावी.

(टीप ः लेबलक्लेम शिफारशी आहेत.)

रासायनिक नियंत्रण

तणनाशक प्रमाण (प्रति एकर) वापराची वेळ वापराची पद्धती

पेन्डीमेथॅलिन (३० टक्के ई.सी.) १ ते १.३३ लिटर उगवणपूर्व पेरणीनंतर २४ ते ४८ तासांत जमिनीत पुरेसा ओलावा असताना. तणनाशक फवारणीनंतर १० ते १२ दिवस पिकास पाणी देऊ नये.

२,४-डी सोडिअम सॉल्ट (८० टक्के डब्ल्यू.पी.) २५० ते ४०० ग्रॅम उगवणपश्‍चात पेरणीनंतर ३० ते ४० दिवसांनी. रुंद पानांच्या बथुवा, पिवळा धोतरा, कृष्णनील, काटेमाठ, तांबा, रानमेथी इत्यादी तणांच्या व्यवस्थापनासाठी.

२,४-डी अमाइन सॉल्ट (५८ टक्के एस.एल) ३४५ ग्रॅम उगवणपश्चात पेरणीनंतर ३० ते ४० दिवसांनी. रुंद पानांच्या तण व्यवस्थापनासाठी.

मेटसल्फुरॉन मिथिल (२० टक्के डब्ल्यू.जी.) ८ ग्रॅम उगवणपश्‍चात पेरणीनंतर २५ ते ३० दिवसांनी. प्रसारक द्राव्य १ मिलि प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. रुंद पानांच्या (बथुवा, रानमेथी, रानमटर, कृष्णनील, चांदवेल) तण व्यवस्थापनासाठी.

क्लोडीनाफॉप- प्रोपार्जील (१५ टक्के डी.एफ.) १६० ग्रॅम उगवणपश्चात पेरणीनंतर २५ ते ३० दिवसांनी. गवतवर्गीय तणांच्या व्यवस्थापनासाठी.

फेनोक्साप्रॉप-पी-इथील (१० टक्के ई.सी.) ४०० ते ४८० मिलि उगवणपश्‍चात पेरणीनंतर २५ ते ३० दिवसांनी. गवतवर्गीय तणांच्या व्यवस्थापनासाठी.

क्लोडीनाफॉप- प्रोपार्जील (१५ टक्के) अधिक मेटसल्फुरॉन मिथील (१ टक्का डी.एफ.) (संयुक्त) १६० ग्रॅम उगवणपश्‍चात पेरणीनंतर २५ ते ३० दिवसांनी. रुंद आणि गवतवर्गीय तणांच्या व्यवस्थापनासाठी.

- डॉ. व्ही. व्ही. गौड, ८६३७७०७६४५ (प्रमुख अन्वेषक, अखिल भारतीय तण व्यवस्थापन संशोधन प्रकल्प, डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला)